تاریخ انتشار
دوشنبه ۱۰ شهريور ۱۴۰۴ ساعت ۱۰:۲۱
کد مطلب : ۵۰۳۵۴۰
کبنا گزارش میدهد؛
مقابله با شبهات فکری؛ کارنامه درخشان امام حسن عسکری(ع) / از «سریع و خشن» تا خلأ تاریخی؛ چرا هنوز فیلمی درباره امام حسن عسکری (ع) نداریم؟
۰
کبنا ؛ امام حسن عسکری(علیهالسلام)، یازدهمین امام از اهلبیت پیامبر اکرم(ص)، در سال 232 هجری قمری در مدینه متولد شد و در سال 260 هجری در سامرا به شهادت رسید. عمر کوتاه اما پربرکت ایشان، که تنها 29 سال به طول انجامید، و شش سال دوران امامت، یکی از حساسترین و بحرانیترین مقاطع تاریخ اسلام بود. در این دوران، از یکسو حکومت عباسی به نهایت ضعف سیاسی و اخلاقی رسیده بود و از سوی دیگر، جامعه اسلامی با سیل شبهات فکری، جریانهای انحرافی و فشارهای سیاسی ـ امنیتی مواجه بود. در چنین شرایطی، امام عسکری(ع) با تدبیر الهی و حکمت ویژه، نقش تبیینی و هدایتگری خویش را ایفا کرد؛ نقشی که نه تنها به حفظ اسلام اصیل در آن مقطع انجامید، بلکه امت را برای ورود به عصر غیبت و تداوم خط امامت آماده ساخت. در این یادداشت، تلاش میشود با نگاهی تحلیلی و با بهرهگیری از منابع معتبر ابعاد مختلف نقش تبیینی امام حسن عسکری(ع) بررسی شود.
1. بستر تاریخی و ضرورت نقش تبیینی
دوران امام عسکری(ع) مصادف با خلافت سه تن از خلفای عباسی بود: معتز، مهتدی و معتمد. همه آنان نسبت به اهلبیت(ع) کینهای عمیق داشتند، زیرا میدانستند طبق روایات متواتر پیامبر(ص)، مهدی موعود(عج) از نسل امام حسین(ع) و فرزند امام عسکری(ع) خواهد بود. همین امر موجب شد دستگاه خلافت، امام را تحت شدیدترین کنترلها، حبسها و مراقبتها قرار دهد.
از سوی دیگر، در فضای فکری و فرهنگی جامعه، جریان ترجمه متون یونانی، هندی و ایرانی به عربی رونق گرفت. این جریان هرچند موجب گسترش علم شد، اما در عین حال بستری برای ورود افکار الحادی، شبهات اعتقادی و مکاتب انحرافی نیز گردید. فرقههای مختلف، از ثنویه تا صوفیه، هر یک با انگیزههای سیاسی یا فکری، به طرح دیدگاههایی میپرداختند که میتوانست بنیان اعتقادی جامعه اسلامی را سست کند.
در چنین شرایطی، وظیفه امام عسکری(ع) نه صرفاً هدایت فردی، بلکه تبیین نظاممند معارف اسلامی، پاسخ به شبهات و ایجاد شبکهای از آگاهی و بصیرت بود که بتواند جامعه مؤمنان را از انحراف و سردرگمی حفظ کند.
2. تبیین عقیدتی و علمی
یکی از مهمترین عرصههای نقش تبیینی امام عسکری(ع) مقابله با شبهات فکری بود. نمونه شاخص این امر، ماجرای فیلسوف معروف، ابوالحسن الکندی، است. او قصد داشت کتابی با عنوان «تناقضات قرآن» تدوین کند و آیاتی را گردآورد که به ظاهر متناقض مینمود. امام عسکری(ع) از طریق یکی از شاگردان او، استدلالی ژرف ارائه داد: هر متنی میتواند معانی متعددی داشته باشد؛ چه بسا معنایی که خداوند از آیه اراده کرده غیر از آن چیزی باشد که تو پنداشتهای. این استدلال ساده و عمیق، کِندی را به تأمل واداشت و سرانجام موجب شد او دستنوشتههای خود را بسوزاند. این ماجرا نشان میدهد امام چگونه با روشی غیرمستقیم، ولی اثرگذار، شبههای بزرگ را در نطفه خفه کرد.
افزون بر این، امام عسکری(ع) با پرورش شاگردان برجستهای چون احمد بن اسحاق قمی، علی بن حسین بن بابویه و عثمان بن سعید عمری، میراث علمی و اعتقادی ارزشمندی به جا گذاشت. این شاگردان بعدها نقش مهمی در انتقال معارف اهلبیت و پاسخ به پرسشهای فکری ایفا کردند.
3. تبیین اجتماعی و اخلاقی
امام عسکری(ع) در کنار فعالیتهای علمی، با صدور وصایا و نامهها، خط اخلاقی و اجتماعی شیعیان را ترسیم کرد. ایشان تأکید داشتند که شیعیان باید زینت اهلبیت(ع) باشند، نه مایه ننگ آنان؛ و این امر با صدق در گفتار، امانتداری، حسن همجواری و حضور فعال در جامعه اسلامی تحقق مییابد.
این نگاه، در حقیقت نوعی «تبیین عملی» بود. امام از شیعیان میخواست رفتارشان چنان باشد که دیگران با دیدن آن، به حقانیت مکتب اهلبیت گرایش یابند. این راهبرد، نوعی تقویت هویت جمعی و اجتماعی شیعه به شمار میرفت و آنان را از انزوا و طرد کامل در جامعه نجات میداد.
4. تبیین سیاسی و مدیریت شرایط
از آنجا که خلفای عباسی همواره در پی شناسایی و حذف فرزند امام عسکری(ع) بودند، ایشان به ناچار به سیاست «احتجاب» و ارتباط غیرمستقیم روی آورد. امام با ایجاد شبکهای از وکلا و نمایندگان، ارتباط خود را با شیعیان حفظ میکرد. این نظام وکالت هم وظیفه انتقال وجوهات شرعی و هم رساندن پرسشها و پاسخها را بر عهده داشت.
این شیوه، دو کارکرد مهم داشت: نخست، حفظ ارتباط امام با بدنه شیعیان در شرایط امنیتی دشوار؛ دوم، آمادهسازی جامعه برای پذیرش غیبت امام مهدی(عج)، که بر اساس همان الگو در عصر غیبت صغری تحقق یافت. در واقع، این سیاست امام عسکری(ع) نمونهای بارز از «تبیین آینده» بود؛ یعنی آگاهیبخشی به جامعه برای مواجهه با مرحلهای جدید از تاریخ امامت.
5. تبیین نسبت به امام مهدی(عج)
یکی از اصلیترین ابعاد نقش تبیینی امام عسکری(ع) آمادهسازی اذهان برای پذیرش غیبت فرزندش، حضرت مهدی(عج)، بود. ایشان گاه به طور صریح، و گاه با اشارات و توقیعات، به شیعیان اعلام میکردند که فرزندشان همان «قائم» موعود است. در نامهای به ابن بابویه، امام مردم را به صبر و انتظار فرج فراخواند و یادآور شد که «بهترین عمل امت، انتظار فرج» است.
این تبیین، از دو جهت اهمیت داشت؛ جلوگیری از شوک و انکار در جامعه مؤمنان پس از آغاز غیبت. و دوم؛ تعریف وظایف عملی شیعیان در دوران غیبت، بهویژه رجوع به فقها و علما که شرایط تقوا و عدالت را دارند.
6. بعد رسانهای و شبکهسازی
امام عسکری(ع) در سامرا ـ شهری نظامی و تحت کنترل شدید ـ موفق شد شبکهای جهانی از ارتباطات فرهنگی و تبلیغی ایجاد کند. این شبکه، علاوه بر انتقال معارف، نقش مهمی در سازماندهی شیعیان در مناطق مختلف ایفا کرد. این اقدام را میتوان نوعی «شبکه تبیین» دانست؛ زیرا امام با بهرهگیری از ابزارهای محدود زمان خویش، توانست پیامی جهانی و فراملی را منتقل کند، بیآنکه حکومت عباسی بهطور کامل از آن آگاه شود.
7. تحلیل: ماهیت نقش تبیینی
با جمعبندی ابعاد یادشده، میتوان گفت نقش تبیینی امام عسکری(ع) سه ویژگی اساسی داشت:
پاسخگویی به نیازهای روز؛ چه در عرصه شبهات فلسفی، چه در اخلاق اجتماعی و چه در سیاست، امام راهکارهایی متناسب با شرایط ارائه داد.
ایجاد بستر برای آینده؛ هدف نهایی امام، آمادهسازی امت برای عصر غیبت بود؛ عصری که در آن ارتباط مستقیم با امام معصوم قطع میشود.
تبیین جامعنگر؛ امام تنها به یک حوزه خاص بسنده نکرد، بلکه پیوند میان عقیده، اخلاق و سیاست را تبیین کرد تا شیعه بتواند در همه عرصهها هویت خود را حفظ کند.
امام حسن عسکری(ع) در کوتاهترین فرصت، بزرگترین مأموریت تاریخی را انجام داد؛ تبیین اسلام ناب محمدی(ص) در برابر انحرافات، صیانت از شیعیان در برابر فشارهای سیاسی و فکری، و آمادهسازی امت برای عصر غیبت کبری. نقش تبیینی ایشان نه صرفاً در قالب خطابه و نصیحت، بلکه در قالب شبکهسازی، تربیت نیرو، پاسخ به شبهات و ارائه الگوی عملی زندگی متبلور شد. همین جامعیت، رمز ماندگاری نام و یاد ایشان در تاریخ اسلام است. امروز نیز جامعه اسلامی، در مواجهه با امواج رسانهای و فکری جهانی، بیش از هر زمان دیگر نیازمند الگوگیری از روش تبیینی امام عسکری(ع) است؛ روشی که بر صبر، حکمت، شبکهسازی و آمادگی برای آینده استوار است.

از «سریع و خشن» تا خلأ تاریخی؛ چرا هنوز فیلمی درباره امام حسن عسکری (ع) نداریم؟
در روز شهادت امام حسن عسکری(ع)، تلویزیون با پخش مجموعهای از فیلمهای متنوع همراه شد؛ اما جای خالی آثار فاخر درباره زندگی آن حضرت و آغاز دوران غیبت، همچنان محسوس است و نشان میدهد سینمای دینی هنوز به این عرصه بهدرستی وارد نشده است.
به گزارش کبنا نیوز، مناسبتهایی چون سالروز شهادت امام حسن عسکری (ع) تنها فرصتی برای عزاداری یا بزرگداشت تاریخی نیستند، بلکه ظرفیتی فرهنگی برای بازخوانی مفاهیم هویتی، مهدوی و اخلاقمحور در جامعه امروز محسوب میشوند. در چنین روزهایی، رسانه ملی نقش بیبدیلی در شکلدادن به افق فکری مخاطبان ایفا میکند.
با اینحال، مروری بر جدول پخش آثار در این روز خاص، حکایت از روایتی چندپاره دارد؛ ترکیبی از آثار معنوی، تاریخی، اجتماعی و در عین حال، فیلمهایی کاملاً بیربط به فضای معنوی روز – از انیمیشنهای سرگرمکننده تا فیلمهای جنایی و اکشن غربی.
در ادامه این گزارش، به تحلیل محتوایی فیلمهای پخششده، نقاط قوت و کاستیهای رویکرد تلویزیون در این مناسبت مهم پرداخته شده است.
بخش اول: تحلیل محتوایی و خلأ تولیدات نمایشی درباره امام حسن عسکری (ع)
با وجود گنجینهای بیپایان از زندگی و سیرهی اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، همچنان تولید آثار سینمایی و نمایشی متناسب با شأن و شخصیت این بزرگواران، سهمی اندک در تولیدات رسانهای کشور دارد. این خلأ بهویژه در خصوص زندگی امام حسن عسکری (ع) بهشدت محسوس است.
امام یازدهم شیعیان، در یکی از پرتنشترین و سختترین دورانهای امامت زیست؛ روزگاری که حکومت عباسیان با نظارتی شدید، امام را در محاصره امنیتی قرار داده بود، و در عین حال، زمینهسازی برای غیبت کبرا و آمادگی فکری جامعه برای پذیرش امامت امام مهدی (عج)، یکی از مهمترین مسئولیتهای آن حضرت بود.
زندگی امام حسن عسکری(ع) با توجه به عناصر نمایشی همچون مبارزه پنهان، فعالیتهای فرهنگی زیرزمینی، نفوذ در ساختار سیاسی، تلاش برای حفظ جان امام مهدی (عج)، ارتباطات مخفیانه با شیعیان، فشارهای حکومتی، و شهادت مظلومانه در جوانی، ظرفیتهای بسیاری برای خلق یک اثر دراماتیک قوی و حتی بینالمللی دارد.
با این حال، همچنان جای اثری جدّی، پرخرج و ماندگار درباره زندگی این امام بزرگوار خالی است؛ در حالیکه دهها سریال با محوریت آپارتماننشینی، روابط خانوادگی تکراری و داستانهای بیاثر ساخته میشوند و عمر محتواییشان از مدت پخششان فراتر نمیرود. در مقایسه، تنها تعداد معدودی آثار در قالب انیمیشن یا مستند به موضوع امام زمان (عج) یا سایر امامان معصوم پرداختهاند که اغلب یا به دلیل محدودیت بودجه، یا نگاه غیرسینمایی، نتوانستهاند در سطح بالایی از تأثیرگذاری ظاهر شوند.
اگرچه برخی نهادهای فرهنگی و مذهبی در سالهای اخیر به ساخت آثار دینی توجه بیشتری نشان دادهاند، اما تا رسیدن به استاندارد مطلوب ـ چه از نظر محتوایی و چه از منظر هنری و تکنیکی ـ فاصله زیادی باقی است.
پیشنهاد میشود سازمان صداوسیما، نهادهای دینی و سرمایهگذاران فرهنگی، با مشارکت فیلمنامهنویسان خلاق، کارگردانان برجسته و بازیگران حرفهای، پروژهای بلندمدت را برای ساخت سریال یا فیلم سینمایی با موضوع امام حسن عسکری (ع) کلید بزنند.
بخش دوم: تحلیل محتوای پخش تلویزیون در روز شهادت امام حسن عسکری (ع)
در حالیکه 10 شهریور، مصادف با روز شهادت امام حسن عسکری (ع) و آغاز امامت حضرت ولیعصر (عج) است، انتظار میرفت رسانه ملی با تمرکز محتوایی قویتر و انتخاب دقیقتری، به استقبال این روز مهم برود. اما بررسی لیست فیلمهای پخششده از شبکههای مختلف سیما، تصویری چندوجهی اما پراکنده ارائه میدهد:
نقاط قوت:
پخش آثار مذهبی و معنوی همچون "اینجا چراغی روشن است"، "زیر نور ماه" و انیمیشن "فهرست مقدس" از جمله انتخابهایی است که با محتوای مناسب این ایام، همخوانی دارد.
حضور فیلمهایی با فضای ارزشمحور و خانوادگی مانند "حورا" (با تم محیط زیست و فداکاری) برای مخاطب کودک و نوجوان، قابل دفاع است.
پخش انیمیشنهای دوبلهشده با کیفیت قابل قبول از شبکه کودک و امید، میتواند سهمی از مخاطب نوجوان را در روز تعطیل به خود اختصاص دهد.
نقاط ضعف:
عدم تمرکز محتوایی بر موضوع امام حسن عسکری (ع) و نبود هیچ فیلم یا مستندی مستقیم درباره آن حضرت، یک خلأ آشکار است.
پخش فیلمهای اکشن، جنایی و کاملاً بیربط مانند "سریع و خشن 1"، "غریزه جنایت 2"، یا "روی پوست من" در روز شهادت یک امام معصوم، از نظر هماهنگی با فضای معنوی جامعه، محل تأمل است.
عدم حضور آثار جدید و تولیدات ملی با موضوع امامت یا مهدویت، نشان از کمکاری در سیاستگذاری محتوایی این ایام دارد.
فیلمهایی مانند «دیپورت» هرچند از تولیدات داخلی هستند و موضوعاتی انسانی دارند، اما در سطح روایی و تولیدی، نتوانستهاند جای خالی یک اثر تأثیرگذار را پر کنند.
در چنین روزهایی، نیازمند پخش آثار:
فقدان تولیدات نمایشی درباره امام حسن عسکری (ع) نهتنها فرصتی هنری را از سینما و تلویزیون ما گرفته، بلکه نشان از یک نارسایی فرهنگی دارد که باید در سیاستگذاری رسانهای، بهشدت بازنگری شود.
اما جزئیات فیلمهای سینمایی و تلویزیونی در روز شهادت امام حسن عسکری (ع)
در روز دوشنبه، 10 شهریورماه که مصادف است با شهادت امام حسن عسکری (ع) و آغاز امامت حضرت ولیعصر (عج)، شبکههای سیما با مجموعهای از فیلمهای سینمایی، تلویزیونی و انیمیشن همراه شما خواهند بود.
آثار پخششده عبارتاند از: «حورا»، «آتش آسمان»، «فهرست مقدس»، «ساعت گیجزمان»، «روی پوست من»، «اینجا چراغی روشن است»، «غریزه جنایت 2»، «قله نانگا»، «نور آتش»، «زیر نور ماه»، «سریع و خشن 1»، «تانگ و من»، «سفر بزرگ 2»، «جومانجی» و «دیپورت».
شبکه دو سیما
فیلم تلویزیونی «حورا» به کارگردانی غلامرضا ساغرچیان، روز دوشنبه، 10 شهریور، ساعت 8 صبح روی آنتن میرود.
داستان نوجوان روستاییای به نام هادی است که همراه خواهر کوچکش، حورا، در کویر و در کنار راهآهن تهران–مشهد زندگی میکنند. آنها برای حفظ باغچهای که تنها یادگار مادر درگذشته است، تلاش میکنند و هادی با تمام توان میکوشد آب چشمه را به باغچه خشک شده نجات ببخشد. بازیگران اصلی این اثر مهران احمدی، مریم بوبانی و جواد زیتونی هستند.
شبکه سه سیما
فیلم سینمایی «آتش آسمان» به کارگردانی سیمون وست، ساعت 10 صبح پخش میشود.
در این روایت مهیج، پروفسور لی، همسر و دخترش در جزیرهای خطرناک در چین هستند که هر چند سال یک بار آتشفشانی مهیب رخ میدهد. پس از انفجار و ازدستدادن همسر، لی و دخترش فرار میکنند. سالها بعد، سفر علمی دختر ادامهدار میشود و به نقطهای میرسد که جزیره تبدیل به مقصدی گردشگری پردرآمد شده است. لی، با آگاهی از آتشفشان قریبالوقوع، به جزیره بازمیگردد تا دخترش را نجات دهد؛ اما در مواجهه با بیتوجهی او به گذشته، درگیری پدرانهای شکل میگیرد.
شبکه تهران سیما
انیمیشن سینمایی «فهرست مقدس» به کارگردانی محمد امین همدانی، ساعت 9 صبح پخش میشود.
داستان در شهر نجران یمن، صد سال پیش از ظهور اسلام اتفاق میافتد و روایت دراماتیک و تراژیکی دارد. قهرمان فیلم به نام هاران، در مسیر سفری سرنوشتساز، با موقعیتهای چالشبرانگیزی روبرو میشود.
فیلم تلویزیونی «ساعت گیجزمان» به کارگردانی فرزاد موتمن، ساعت 13:30 روی آنتن میرود.
داستان سایه است که تنها به دنبال پیشرفت در کار است. زمانی که قصد جدایی از همسرش را دارد، زندگیاش در قالبِ روزهایی که مکرراً تکرار میشوند، وارد چرخهای رمزآلود میشود. بازیگران: رامین ناصرنصیر، مهدی فقیه، شمسی فضلاللهی، فاطمه طاهری، عاطفه جمالی و پریوش نظریه.
شبکه نمایش
فیلمهای پخششده این شبکه عبارتاند از:
«روی پوست من» (ساعت 01:00 بامداد): اثری درباره نقشهبردار رم بهنام استفانو کوچی که به جرم حمل مواد مخدر زندانی میشود و در اثر خشونت پلیس، شرایطی پرتنش را تجربه میکند.
«اینجا چراغی روشن است» (11 صبح): داستان قدرت، جوان سادهدلی که در روستایی در کنار امامزاده زندگی میکند. او با توانایی درک ارواح مردگان، پی به مشکلات روستا میبرد. حبیب رضایی، سعید پورصمیمی و مریم بوبانی ایفای نقش کردهاند.
«غریزه جنایت 2» (13): روایت زندگی یکی از مشهورترین خلافکاران معاصر فرانسه، پس از فرار از زندان، با بازی سیسیل دو فرانس، ژرار دوپاردیو و ونسان کسل.
«قله نانگا» (15): فیلمی درباره دو برادر آلمانی که آرزوی فتح قله نانگا پاربات را دارند؛ داستانی پر از رقابت، حسادت و خطر.
«نور آتش» (17): درباره زنی که پس از توافقی برای سپردن فرزندش به پدرِ ثروتمندی و ترک خانه، در پی پس گرفتن آن است.
«زیر نور ماه» (19): داستان طلبهای به نام سید حسن که در جستوجوی هویتی اصیل، با بیخانمانان مواجه میشود و با فروختن کتابهایش، در مسیر انساندوستی گام مینهد. شقایق دهقان، مهران رجبی، علی بکائیان و حسین پرستار در آن نقشآفرینی دارند.
«سریع و خشن 1» (21): فیلم اکشن معروف درباره مأمور مخفی که وارد دنیای مسابقات خیابانی میشود.
«تانگ و من» (23): داستان پزشک جوانی که با رباتی قدیمی بهنام تانگ مواجه میشود؛ سفر او به کشف حقایق پشت پرده رباتها و سوءاستفادهای که در آن زمینه رخ میدهد.
شبکه کودک
انیمیشن سینمایی «سفر بزرگ 2»، ساعت 14:00 پخش میشود. میک میک، بهعنوان شاهد مناظرهای سیاسی، با دختربچهای گمشده مواجه میشود و سفری پرماجرا را آغاز میکند تا او را به خانوادهاش برگرداند.
شبکه امید
«جومانجی»، ساعت 18:00: ماجراجویی بازی مرموزی که باعث ناپدید شدن پسر جوانی میشود و پس از 26 سال، او بهطرزی غیرمنتظره بازمیگردد.
شبکه فراتر (4K)
فیلم تلویزیونی «دیپورت»، ساعت 13:30: داستان ابوذر، جوانی افغانالاصل که در ایران به دنیا آمده و در تبعاتی اجتماعی و فردی گرفتار است؛ رابطهاش با مصطفی ایرانی، لحظههایی انسانی و مأنوس را رقم میزند.
تحلیل تحلیلی محتوای پخششده
قوتها:
تنوع ژانری خوب: ترکیب انیمیشن، درام، تاریخی، اجتماعی و اکشن باعث شده رسانه ملی طیف گستردهای از سلایق را پوشش دهد.
حضور آثار ارزشمحور و معنوی: بهخصوص آثار مانند «زیر نور ماه»، «اینجا چراغی روشن است» و «حورا» که با مضامین انسانی و اخلاقی همراهاند.
ضعفها:
بیارتباط بودن بسیاری از آثار با مناسبت روز: آثار اکشن و جنایی مانند «سریع و خشن 1» و «غریزه جنایت 2» با فضای معنوی این روز ناهمخواناند.
عدم پخش اثری با محوریت امام حسن عسکری (ع) یا مسائل مهدوی، همچنان جای خالی چنین محتواهایی را نشان میدهد.
1. بستر تاریخی و ضرورت نقش تبیینی
دوران امام عسکری(ع) مصادف با خلافت سه تن از خلفای عباسی بود: معتز، مهتدی و معتمد. همه آنان نسبت به اهلبیت(ع) کینهای عمیق داشتند، زیرا میدانستند طبق روایات متواتر پیامبر(ص)، مهدی موعود(عج) از نسل امام حسین(ع) و فرزند امام عسکری(ع) خواهد بود. همین امر موجب شد دستگاه خلافت، امام را تحت شدیدترین کنترلها، حبسها و مراقبتها قرار دهد.
از سوی دیگر، در فضای فکری و فرهنگی جامعه، جریان ترجمه متون یونانی، هندی و ایرانی به عربی رونق گرفت. این جریان هرچند موجب گسترش علم شد، اما در عین حال بستری برای ورود افکار الحادی، شبهات اعتقادی و مکاتب انحرافی نیز گردید. فرقههای مختلف، از ثنویه تا صوفیه، هر یک با انگیزههای سیاسی یا فکری، به طرح دیدگاههایی میپرداختند که میتوانست بنیان اعتقادی جامعه اسلامی را سست کند.
در چنین شرایطی، وظیفه امام عسکری(ع) نه صرفاً هدایت فردی، بلکه تبیین نظاممند معارف اسلامی، پاسخ به شبهات و ایجاد شبکهای از آگاهی و بصیرت بود که بتواند جامعه مؤمنان را از انحراف و سردرگمی حفظ کند.
2. تبیین عقیدتی و علمی
یکی از مهمترین عرصههای نقش تبیینی امام عسکری(ع) مقابله با شبهات فکری بود. نمونه شاخص این امر، ماجرای فیلسوف معروف، ابوالحسن الکندی، است. او قصد داشت کتابی با عنوان «تناقضات قرآن» تدوین کند و آیاتی را گردآورد که به ظاهر متناقض مینمود. امام عسکری(ع) از طریق یکی از شاگردان او، استدلالی ژرف ارائه داد: هر متنی میتواند معانی متعددی داشته باشد؛ چه بسا معنایی که خداوند از آیه اراده کرده غیر از آن چیزی باشد که تو پنداشتهای. این استدلال ساده و عمیق، کِندی را به تأمل واداشت و سرانجام موجب شد او دستنوشتههای خود را بسوزاند. این ماجرا نشان میدهد امام چگونه با روشی غیرمستقیم، ولی اثرگذار، شبههای بزرگ را در نطفه خفه کرد.
افزون بر این، امام عسکری(ع) با پرورش شاگردان برجستهای چون احمد بن اسحاق قمی، علی بن حسین بن بابویه و عثمان بن سعید عمری، میراث علمی و اعتقادی ارزشمندی به جا گذاشت. این شاگردان بعدها نقش مهمی در انتقال معارف اهلبیت و پاسخ به پرسشهای فکری ایفا کردند.
3. تبیین اجتماعی و اخلاقی
امام عسکری(ع) در کنار فعالیتهای علمی، با صدور وصایا و نامهها، خط اخلاقی و اجتماعی شیعیان را ترسیم کرد. ایشان تأکید داشتند که شیعیان باید زینت اهلبیت(ع) باشند، نه مایه ننگ آنان؛ و این امر با صدق در گفتار، امانتداری، حسن همجواری و حضور فعال در جامعه اسلامی تحقق مییابد.
این نگاه، در حقیقت نوعی «تبیین عملی» بود. امام از شیعیان میخواست رفتارشان چنان باشد که دیگران با دیدن آن، به حقانیت مکتب اهلبیت گرایش یابند. این راهبرد، نوعی تقویت هویت جمعی و اجتماعی شیعه به شمار میرفت و آنان را از انزوا و طرد کامل در جامعه نجات میداد.
4. تبیین سیاسی و مدیریت شرایط
از آنجا که خلفای عباسی همواره در پی شناسایی و حذف فرزند امام عسکری(ع) بودند، ایشان به ناچار به سیاست «احتجاب» و ارتباط غیرمستقیم روی آورد. امام با ایجاد شبکهای از وکلا و نمایندگان، ارتباط خود را با شیعیان حفظ میکرد. این نظام وکالت هم وظیفه انتقال وجوهات شرعی و هم رساندن پرسشها و پاسخها را بر عهده داشت.
این شیوه، دو کارکرد مهم داشت: نخست، حفظ ارتباط امام با بدنه شیعیان در شرایط امنیتی دشوار؛ دوم، آمادهسازی جامعه برای پذیرش غیبت امام مهدی(عج)، که بر اساس همان الگو در عصر غیبت صغری تحقق یافت. در واقع، این سیاست امام عسکری(ع) نمونهای بارز از «تبیین آینده» بود؛ یعنی آگاهیبخشی به جامعه برای مواجهه با مرحلهای جدید از تاریخ امامت.
5. تبیین نسبت به امام مهدی(عج)
یکی از اصلیترین ابعاد نقش تبیینی امام عسکری(ع) آمادهسازی اذهان برای پذیرش غیبت فرزندش، حضرت مهدی(عج)، بود. ایشان گاه به طور صریح، و گاه با اشارات و توقیعات، به شیعیان اعلام میکردند که فرزندشان همان «قائم» موعود است. در نامهای به ابن بابویه، امام مردم را به صبر و انتظار فرج فراخواند و یادآور شد که «بهترین عمل امت، انتظار فرج» است.
این تبیین، از دو جهت اهمیت داشت؛ جلوگیری از شوک و انکار در جامعه مؤمنان پس از آغاز غیبت. و دوم؛ تعریف وظایف عملی شیعیان در دوران غیبت، بهویژه رجوع به فقها و علما که شرایط تقوا و عدالت را دارند.
6. بعد رسانهای و شبکهسازی
امام عسکری(ع) در سامرا ـ شهری نظامی و تحت کنترل شدید ـ موفق شد شبکهای جهانی از ارتباطات فرهنگی و تبلیغی ایجاد کند. این شبکه، علاوه بر انتقال معارف، نقش مهمی در سازماندهی شیعیان در مناطق مختلف ایفا کرد. این اقدام را میتوان نوعی «شبکه تبیین» دانست؛ زیرا امام با بهرهگیری از ابزارهای محدود زمان خویش، توانست پیامی جهانی و فراملی را منتقل کند، بیآنکه حکومت عباسی بهطور کامل از آن آگاه شود.
7. تحلیل: ماهیت نقش تبیینی
با جمعبندی ابعاد یادشده، میتوان گفت نقش تبیینی امام عسکری(ع) سه ویژگی اساسی داشت:
پاسخگویی به نیازهای روز؛ چه در عرصه شبهات فلسفی، چه در اخلاق اجتماعی و چه در سیاست، امام راهکارهایی متناسب با شرایط ارائه داد.
ایجاد بستر برای آینده؛ هدف نهایی امام، آمادهسازی امت برای عصر غیبت بود؛ عصری که در آن ارتباط مستقیم با امام معصوم قطع میشود.
تبیین جامعنگر؛ امام تنها به یک حوزه خاص بسنده نکرد، بلکه پیوند میان عقیده، اخلاق و سیاست را تبیین کرد تا شیعه بتواند در همه عرصهها هویت خود را حفظ کند.
امام حسن عسکری(ع) در کوتاهترین فرصت، بزرگترین مأموریت تاریخی را انجام داد؛ تبیین اسلام ناب محمدی(ص) در برابر انحرافات، صیانت از شیعیان در برابر فشارهای سیاسی و فکری، و آمادهسازی امت برای عصر غیبت کبری. نقش تبیینی ایشان نه صرفاً در قالب خطابه و نصیحت، بلکه در قالب شبکهسازی، تربیت نیرو، پاسخ به شبهات و ارائه الگوی عملی زندگی متبلور شد. همین جامعیت، رمز ماندگاری نام و یاد ایشان در تاریخ اسلام است. امروز نیز جامعه اسلامی، در مواجهه با امواج رسانهای و فکری جهانی، بیش از هر زمان دیگر نیازمند الگوگیری از روش تبیینی امام عسکری(ع) است؛ روشی که بر صبر، حکمت، شبکهسازی و آمادگی برای آینده استوار است.

از «سریع و خشن» تا خلأ تاریخی؛ چرا هنوز فیلمی درباره امام حسن عسکری (ع) نداریم؟
در روز شهادت امام حسن عسکری(ع)، تلویزیون با پخش مجموعهای از فیلمهای متنوع همراه شد؛ اما جای خالی آثار فاخر درباره زندگی آن حضرت و آغاز دوران غیبت، همچنان محسوس است و نشان میدهد سینمای دینی هنوز به این عرصه بهدرستی وارد نشده است.
به گزارش کبنا نیوز، مناسبتهایی چون سالروز شهادت امام حسن عسکری (ع) تنها فرصتی برای عزاداری یا بزرگداشت تاریخی نیستند، بلکه ظرفیتی فرهنگی برای بازخوانی مفاهیم هویتی، مهدوی و اخلاقمحور در جامعه امروز محسوب میشوند. در چنین روزهایی، رسانه ملی نقش بیبدیلی در شکلدادن به افق فکری مخاطبان ایفا میکند.
با اینحال، مروری بر جدول پخش آثار در این روز خاص، حکایت از روایتی چندپاره دارد؛ ترکیبی از آثار معنوی، تاریخی، اجتماعی و در عین حال، فیلمهایی کاملاً بیربط به فضای معنوی روز – از انیمیشنهای سرگرمکننده تا فیلمهای جنایی و اکشن غربی.
در ادامه این گزارش، به تحلیل محتوایی فیلمهای پخششده، نقاط قوت و کاستیهای رویکرد تلویزیون در این مناسبت مهم پرداخته شده است.
بخش اول: تحلیل محتوایی و خلأ تولیدات نمایشی درباره امام حسن عسکری (ع)
با وجود گنجینهای بیپایان از زندگی و سیرهی اهل بیت عصمت و طهارت (ع)، همچنان تولید آثار سینمایی و نمایشی متناسب با شأن و شخصیت این بزرگواران، سهمی اندک در تولیدات رسانهای کشور دارد. این خلأ بهویژه در خصوص زندگی امام حسن عسکری (ع) بهشدت محسوس است.
امام یازدهم شیعیان، در یکی از پرتنشترین و سختترین دورانهای امامت زیست؛ روزگاری که حکومت عباسیان با نظارتی شدید، امام را در محاصره امنیتی قرار داده بود، و در عین حال، زمینهسازی برای غیبت کبرا و آمادگی فکری جامعه برای پذیرش امامت امام مهدی (عج)، یکی از مهمترین مسئولیتهای آن حضرت بود.
زندگی امام حسن عسکری(ع) با توجه به عناصر نمایشی همچون مبارزه پنهان، فعالیتهای فرهنگی زیرزمینی، نفوذ در ساختار سیاسی، تلاش برای حفظ جان امام مهدی (عج)، ارتباطات مخفیانه با شیعیان، فشارهای حکومتی، و شهادت مظلومانه در جوانی، ظرفیتهای بسیاری برای خلق یک اثر دراماتیک قوی و حتی بینالمللی دارد.
با این حال، همچنان جای اثری جدّی، پرخرج و ماندگار درباره زندگی این امام بزرگوار خالی است؛ در حالیکه دهها سریال با محوریت آپارتماننشینی، روابط خانوادگی تکراری و داستانهای بیاثر ساخته میشوند و عمر محتواییشان از مدت پخششان فراتر نمیرود. در مقایسه، تنها تعداد معدودی آثار در قالب انیمیشن یا مستند به موضوع امام زمان (عج) یا سایر امامان معصوم پرداختهاند که اغلب یا به دلیل محدودیت بودجه، یا نگاه غیرسینمایی، نتوانستهاند در سطح بالایی از تأثیرگذاری ظاهر شوند.
اگرچه برخی نهادهای فرهنگی و مذهبی در سالهای اخیر به ساخت آثار دینی توجه بیشتری نشان دادهاند، اما تا رسیدن به استاندارد مطلوب ـ چه از نظر محتوایی و چه از منظر هنری و تکنیکی ـ فاصله زیادی باقی است.
پیشنهاد میشود سازمان صداوسیما، نهادهای دینی و سرمایهگذاران فرهنگی، با مشارکت فیلمنامهنویسان خلاق، کارگردانان برجسته و بازیگران حرفهای، پروژهای بلندمدت را برای ساخت سریال یا فیلم سینمایی با موضوع امام حسن عسکری (ع) کلید بزنند.
بخش دوم: تحلیل محتوای پخش تلویزیون در روز شهادت امام حسن عسکری (ع)
در حالیکه 10 شهریور، مصادف با روز شهادت امام حسن عسکری (ع) و آغاز امامت حضرت ولیعصر (عج) است، انتظار میرفت رسانه ملی با تمرکز محتوایی قویتر و انتخاب دقیقتری، به استقبال این روز مهم برود. اما بررسی لیست فیلمهای پخششده از شبکههای مختلف سیما، تصویری چندوجهی اما پراکنده ارائه میدهد:
نقاط قوت:
پخش آثار مذهبی و معنوی همچون "اینجا چراغی روشن است"، "زیر نور ماه" و انیمیشن "فهرست مقدس" از جمله انتخابهایی است که با محتوای مناسب این ایام، همخوانی دارد.
حضور فیلمهایی با فضای ارزشمحور و خانوادگی مانند "حورا" (با تم محیط زیست و فداکاری) برای مخاطب کودک و نوجوان، قابل دفاع است.
پخش انیمیشنهای دوبلهشده با کیفیت قابل قبول از شبکه کودک و امید، میتواند سهمی از مخاطب نوجوان را در روز تعطیل به خود اختصاص دهد.
نقاط ضعف:
عدم تمرکز محتوایی بر موضوع امام حسن عسکری (ع) و نبود هیچ فیلم یا مستندی مستقیم درباره آن حضرت، یک خلأ آشکار است.
پخش فیلمهای اکشن، جنایی و کاملاً بیربط مانند "سریع و خشن 1"، "غریزه جنایت 2"، یا "روی پوست من" در روز شهادت یک امام معصوم، از نظر هماهنگی با فضای معنوی جامعه، محل تأمل است.
عدم حضور آثار جدید و تولیدات ملی با موضوع امامت یا مهدویت، نشان از کمکاری در سیاستگذاری محتوایی این ایام دارد.
فیلمهایی مانند «دیپورت» هرچند از تولیدات داخلی هستند و موضوعاتی انسانی دارند، اما در سطح روایی و تولیدی، نتوانستهاند جای خالی یک اثر تأثیرگذار را پر کنند.
در چنین روزهایی، نیازمند پخش آثار:
فقدان تولیدات نمایشی درباره امام حسن عسکری (ع) نهتنها فرصتی هنری را از سینما و تلویزیون ما گرفته، بلکه نشان از یک نارسایی فرهنگی دارد که باید در سیاستگذاری رسانهای، بهشدت بازنگری شود.
اما جزئیات فیلمهای سینمایی و تلویزیونی در روز شهادت امام حسن عسکری (ع)
در روز دوشنبه، 10 شهریورماه که مصادف است با شهادت امام حسن عسکری (ع) و آغاز امامت حضرت ولیعصر (عج)، شبکههای سیما با مجموعهای از فیلمهای سینمایی، تلویزیونی و انیمیشن همراه شما خواهند بود.
آثار پخششده عبارتاند از: «حورا»، «آتش آسمان»، «فهرست مقدس»، «ساعت گیجزمان»، «روی پوست من»، «اینجا چراغی روشن است»، «غریزه جنایت 2»، «قله نانگا»، «نور آتش»، «زیر نور ماه»، «سریع و خشن 1»، «تانگ و من»، «سفر بزرگ 2»، «جومانجی» و «دیپورت».
شبکه دو سیما
فیلم تلویزیونی «حورا» به کارگردانی غلامرضا ساغرچیان، روز دوشنبه، 10 شهریور، ساعت 8 صبح روی آنتن میرود.
داستان نوجوان روستاییای به نام هادی است که همراه خواهر کوچکش، حورا، در کویر و در کنار راهآهن تهران–مشهد زندگی میکنند. آنها برای حفظ باغچهای که تنها یادگار مادر درگذشته است، تلاش میکنند و هادی با تمام توان میکوشد آب چشمه را به باغچه خشک شده نجات ببخشد. بازیگران اصلی این اثر مهران احمدی، مریم بوبانی و جواد زیتونی هستند.
شبکه سه سیما
فیلم سینمایی «آتش آسمان» به کارگردانی سیمون وست، ساعت 10 صبح پخش میشود.
در این روایت مهیج، پروفسور لی، همسر و دخترش در جزیرهای خطرناک در چین هستند که هر چند سال یک بار آتشفشانی مهیب رخ میدهد. پس از انفجار و ازدستدادن همسر، لی و دخترش فرار میکنند. سالها بعد، سفر علمی دختر ادامهدار میشود و به نقطهای میرسد که جزیره تبدیل به مقصدی گردشگری پردرآمد شده است. لی، با آگاهی از آتشفشان قریبالوقوع، به جزیره بازمیگردد تا دخترش را نجات دهد؛ اما در مواجهه با بیتوجهی او به گذشته، درگیری پدرانهای شکل میگیرد.
شبکه تهران سیما
انیمیشن سینمایی «فهرست مقدس» به کارگردانی محمد امین همدانی، ساعت 9 صبح پخش میشود.
داستان در شهر نجران یمن، صد سال پیش از ظهور اسلام اتفاق میافتد و روایت دراماتیک و تراژیکی دارد. قهرمان فیلم به نام هاران، در مسیر سفری سرنوشتساز، با موقعیتهای چالشبرانگیزی روبرو میشود.
فیلم تلویزیونی «ساعت گیجزمان» به کارگردانی فرزاد موتمن، ساعت 13:30 روی آنتن میرود.
داستان سایه است که تنها به دنبال پیشرفت در کار است. زمانی که قصد جدایی از همسرش را دارد، زندگیاش در قالبِ روزهایی که مکرراً تکرار میشوند، وارد چرخهای رمزآلود میشود. بازیگران: رامین ناصرنصیر، مهدی فقیه، شمسی فضلاللهی، فاطمه طاهری، عاطفه جمالی و پریوش نظریه.
شبکه نمایش
فیلمهای پخششده این شبکه عبارتاند از:
«روی پوست من» (ساعت 01:00 بامداد): اثری درباره نقشهبردار رم بهنام استفانو کوچی که به جرم حمل مواد مخدر زندانی میشود و در اثر خشونت پلیس، شرایطی پرتنش را تجربه میکند.
«اینجا چراغی روشن است» (11 صبح): داستان قدرت، جوان سادهدلی که در روستایی در کنار امامزاده زندگی میکند. او با توانایی درک ارواح مردگان، پی به مشکلات روستا میبرد. حبیب رضایی، سعید پورصمیمی و مریم بوبانی ایفای نقش کردهاند.
«غریزه جنایت 2» (13): روایت زندگی یکی از مشهورترین خلافکاران معاصر فرانسه، پس از فرار از زندان، با بازی سیسیل دو فرانس، ژرار دوپاردیو و ونسان کسل.
«قله نانگا» (15): فیلمی درباره دو برادر آلمانی که آرزوی فتح قله نانگا پاربات را دارند؛ داستانی پر از رقابت، حسادت و خطر.
«نور آتش» (17): درباره زنی که پس از توافقی برای سپردن فرزندش به پدرِ ثروتمندی و ترک خانه، در پی پس گرفتن آن است.
«زیر نور ماه» (19): داستان طلبهای به نام سید حسن که در جستوجوی هویتی اصیل، با بیخانمانان مواجه میشود و با فروختن کتابهایش، در مسیر انساندوستی گام مینهد. شقایق دهقان، مهران رجبی، علی بکائیان و حسین پرستار در آن نقشآفرینی دارند.
«سریع و خشن 1» (21): فیلم اکشن معروف درباره مأمور مخفی که وارد دنیای مسابقات خیابانی میشود.
«تانگ و من» (23): داستان پزشک جوانی که با رباتی قدیمی بهنام تانگ مواجه میشود؛ سفر او به کشف حقایق پشت پرده رباتها و سوءاستفادهای که در آن زمینه رخ میدهد.
شبکه کودک
انیمیشن سینمایی «سفر بزرگ 2»، ساعت 14:00 پخش میشود. میک میک، بهعنوان شاهد مناظرهای سیاسی، با دختربچهای گمشده مواجه میشود و سفری پرماجرا را آغاز میکند تا او را به خانوادهاش برگرداند.
شبکه امید
«جومانجی»، ساعت 18:00: ماجراجویی بازی مرموزی که باعث ناپدید شدن پسر جوانی میشود و پس از 26 سال، او بهطرزی غیرمنتظره بازمیگردد.
شبکه فراتر (4K)
فیلم تلویزیونی «دیپورت»، ساعت 13:30: داستان ابوذر، جوانی افغانالاصل که در ایران به دنیا آمده و در تبعاتی اجتماعی و فردی گرفتار است؛ رابطهاش با مصطفی ایرانی، لحظههایی انسانی و مأنوس را رقم میزند.
تحلیل تحلیلی محتوای پخششده
قوتها:
تنوع ژانری خوب: ترکیب انیمیشن، درام، تاریخی، اجتماعی و اکشن باعث شده رسانه ملی طیف گستردهای از سلایق را پوشش دهد.
حضور آثار ارزشمحور و معنوی: بهخصوص آثار مانند «زیر نور ماه»، «اینجا چراغی روشن است» و «حورا» که با مضامین انسانی و اخلاقی همراهاند.
ضعفها:
بیارتباط بودن بسیاری از آثار با مناسبت روز: آثار اکشن و جنایی مانند «سریع و خشن 1» و «غریزه جنایت 2» با فضای معنوی این روز ناهمخواناند.
عدم پخش اثری با محوریت امام حسن عسکری (ع) یا مسائل مهدوی، همچنان جای خالی چنین محتواهایی را نشان میدهد.