شیوه های توفیق در مناظره/بررسی تاریخی سنت مناظره

عنوان: بایستگی های مناظره از منظر اسلام و آموزه های دینی

الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ

سوره زمر آیه ۱۸

 

یکی از ارزشمندترین و اساسی ترین موهبت هایی که نصیب انسان شده است و در طول تاریخ حیات بشری به این خصلت انسانی اهتمام و توجه بسیاری نشان داده شده است، توانمندی در گفتگومندی و قدرت دیالوگ بوده است. بررسی سیر تطور و تبلور اندیشه بشری بیانگر آنست که پیامبران، معرفت شناسان، اندیشه ورزان، فلاسفه، ادبا همه و همه به ضرورت و جایگاه مناظره و دیالکتیک و مباحثه به عنوان ابزاری برای رسیدن به چگونگی داناشدن اذعان کرده اند. در همین راستا می توان دریافت که شیوه مناظره از قدمتی دیرینه برخوردار بوده است و به دوره ای بر میگردد که بشر منطقی اندیشیدن را درک کرد، تا جایی که سقراط برجسته ترین متفکر در دنیای باستان، دیالکتیک یا بعبارتی دیگر (مباحثه و مجادله و مناظره) را شیوه ای از تفکر می دانند و ابراز می دارند که: اولین گام رسیدن به دانایی و ره یافتن به حقیقت و اجتناب از همه چیزدانی و نابالغی در اندیشه ورزی و پریشان اندیشی و نیز دوری از گتره ای اندیشی و حقیقت گریزی از مهم ترین رهیافت های آن هستند.

در همین راستا در اسلام و به تبع آن در آموزه های دینی، فرهنگ و سنت مناظره از جایگاه رفیعی برخوردار بوده است.

 در اسلام آورده شده است که لازمه ی توفیق در امر مناظره، به عنوان یک متدلوژی اقناع سازی و تنویر افکار مخاطبین و طرفین مناظره، فراگیری بایستگی های در این زمینه است، که عبارتند از:

 ۱. برخورداری از مبانی و اصول فن مناظره ۲. داشتن مبادی و موازین مناظره.

به طور کلی این الزامات در دو دسته: دانشی(علمی) و اخلاقی قرار میگیرند.

مبانی و اصول علمی، در برگیرنده مهارت ها و دانش هایی است که یک مناظره کننده به طور پیشایندی و قبل از ورود به عرصه ی مناظره باید به آن مسلح باشد که بیشتر جنبه شناختی و اکتسابی دارند..

ولی مبانی و موازین اخلاقی همان عناصر گرایشی(سرشتی) هستند که مناظره کننده را در استفاده از مهارت های علمی برمی انگیزاند و سبب تقویت انگیزه و اراده وی در به کاربردن مهارت های علمی برخوردار از آن خواهد شد، در واقع موازین اخلاقی مناظره کننده در برگیرنده ابعادی از شخصیت، منش و تمایلات و انگیزه های درونی مناظره کننده هستند.

نکته حائز اهمیت این است که مناظره و مناظره کننده در تراز اسلام، باید تلفیقی توامان از دو ویژگی " برخوردار بودن از اصول و فنون علمی و نیز موازین و مبادی اخلاقی" را به همراه داشته باشد، چرا که این دو فضیلت لازم و ملزوم و مکمل همدیگرند. در غیر اینصورت وجود یکی بدون دیگری چه بسا آسیب ها و پیامدهای ناخوشایندی از جمله زمینه ساز سیاست ماکیاولیستی که هدف، وسیله را توجیه کند، را به همراه خواهد داشت.

با این اوصاف نگارنده، سعی نموده است که اهم بایستگی های یک مناظره در تراز آئین اسلام را که ماحصل سال های مطالعات اجتماعی و فرهنگی عمیق و ژرف و همراه با تامل بوده را با عنایت به شرایط کنونی حاکم بر جامعه که در آستانه تصمیم و انتخاب کارساز و اثرگذار قرار داریم، بیان دارد، امید آنست که مفید واقع شود.

بنابراین مهم ترین فضیلت ها اعم از علمی و اخلاقی را که یک مناظره کننده در تراز اسلام باید از آن برخوردار باشد عبارتند از: 

استفاده از جدال احسن و بهره گیری از استدلال متطقی و عقلی، پرهیز از مغالطه گرایی و کلی گویی، گشوده گی ذهنی، حقیقت جویی و اثبات حقایق به جای حقیقت گریزی و اثبات برحق بودن و حس برتری جویی، انصاف ورزی، انتظام و بلوغ فکری، برخورداری از مهارت تحلیل و گرایش تحلیل گری، تعامل عقل و عاطفه، جسارت و پایداری در اندیشه و اندیشه ورزی، مشارکت و همدلی فکری، صداقت و تواضع فکری، شهامت فکری به جای بزدلی فکری، عدالت خواهی فکری، کمک و مشایعت به ایجاد فضای گفتمان و آزاداندیشی، استقلال فکری و آزاداندیشی، خردمندی و جامعیت و تعمق فکری، پرهیز از نقد شخصیت افراد، دوری جستن از ستیزه جویی و تعصب، بی طرفی و بی غرضی، پرهیز از دلایل و حجت های واهی، دوری جستن از لجاجت و درشت خویی، پرهیز از طعنه و اهانت یا مسخره و استهزاء کردن، همراهی ادب و تهذیب، ادای کلام به صورت قوی و خالی از هرگونه تردید و آشفتگی، آوردن حجت در برابر حجت، صدای آرام و با طمانینه، پرهیز از عبارات ناشایست و سخیف زیرا سخن منطقی نیازی به لفاظی ناشایست ندارد، برخورداری از پشتکار فکری، برخورداری از روحیه ی مطالبه کنندگی توام با پذیرندگی و پاسخ دهندگی و نهایتا خودآگاهی و اعتماد به عقلانیت و تعقل خود.

 

خدایا چنان کن سرانجام کار

تو خشنود باشی و ما رستگار

-------------------------------------------

صدراله عابدکیش- دکترای فلسفه تعلیم و تربیت- فعال اجتماعی و فرهنگی چرام