کبنانیوز - پشت پرده نام «زاگرس» برای کهگیلویه و بویراحمد

پشت پرده نام «زاگرس» برای کهگیلویه و بویراحمد

تغییر نام استان کهگیلویه و بویراحمد موضوعی که این روزها سیاسون، مسئولان، مردم، گروه های مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را به خود مشغول کرده و در شبکه های مجازی و سایت های خبری نیز مقالات و یادداشت های فراوانی پیرامون این مسئله منتشر شده است، نمایندگان سه حوزه انتخابیه استان کهگیلویه و بویراحمد، سیاسون، معتمدین و اهالی فرهنگ و هنر همچنین در خصوص تغییر نام استان سخنان زیادی رانده اند، از طرفی موافقان استدلال محکمی برای مخالفان تغییر نام ارائه نداده اند و علتی نیز برای نامگذاری این استان به زاگرس هم مطرح نکرده اند.
معانی مختلفی برای نام «زاگرس» تعریف شده تا جایی که برخی آن را کلمه یونانی و بعضی هم ریشه این نام را اوستایی می دانند.
لغت‌نامه دهخدا می نویسد؛

زاگرس . [ رُ ] (اِخ )سلسله ٔ طوائفی هستند که در ادوار قبل از تاریخ و پیش از ظهور آریائی هائی که ما میشناسیم از یکی از نقاط آسیا مهاجرت کرده بکوهستان زاگرس آمده اند. این اقوام که بنام لولوبی ، گوتی ، کاسی ، منائی (مانائی )، نایری ، آمادا، پارسوا و غیر..
زاگرس . [ رُ ] (اِخ ) یونانیان کوههای پشتکوه کنونی را زاگرس می نامیده اند. (فرهنگ ایران باستان ص ۵۳، ۱۵۲، ۱۲۴۳). اگر قله ٔ آرارات را رأس مثلث فلات ایران فرض کنیم یک ضلع آن جبال زاگرس و قسمتی از کوه های جنوب تا بندر گواتر است . (جغرافیای کیهان ج ۱ ص ..)
(تلفظ: zāgros) نام رشته کوهی که از مغرب ایران تا شرق ترکیه و شمال عراق ادامه دارد که همان کوههای پشتکوه کنونی یا پاطاق است و یونانیان آن را زاگرس گفته‌اند .

دانشنامه ویکی پدیا که یکی از دانشنامه های معروف اینترنتی است در خصوص نام «زاگرس» مطالب زیر را منتشر کرده است؛
زاگرُس رشته‌کوهی در غرب و جنوب ایران است. این رشته‌کوه از کرانه‌های دریاچه وان در کردستان ترکیه آغاز شده و پس از گذشتن از استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، همدان، ایلام، اصفهان، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، خوزستان و لرستان تا استان‌های فارس، کرمان و هرمزگان ادامه می‌یابد. دامنهٔ این رشته‌کوه به شمال عراق نیز امتداد دارد.در حدود ۱۰۰٬۰۰۰ سال پیش از میلاد آثار بر جای مانده از غارنشینی در کوه‌های زاگرس در غرب ایران بیانگر سکونت انسان در این مناطق در دوره پارینه‌سنگی میانی (۳۰۰٬۰۰۰ تا ۳۰٬۰۰۰ سال پیش) است.نام باستانی رشته کوه زاگرس کُر یا کور است: بر طبق اسطوره شناسی سومری کور (کر) اساساً نام یک کوه یا کوه‌هایی بوده، و معمولاً به کوه‌های زاگرس واقع در شرق سومر اطلاق می‌گردیده است. کور همچنین نام دیگر امپراطوری اکد است که از سه هزار سال پیش و قبل از آن بر کل نواحی زاگرس گسترده شده بود.

مکان‌نگاری شاتل رادار از کوه‌های زاگرس

بعضی معتقدند ریشه این نام اوستایی است. در زبان اوستایی زاگر Za-G'R' به معنای کوه بزرگ است. اما نظری نیز هست این است که این کلمه از نام مهاجران هندواروپایی ساکن در این منطقه معروف به ساگارتی گرفته شده.
نام قدیمی این رشته‌کوه در زبان فارسی «پاتاق» که نام رشته کوهی معروف در استان کرمانشاه نیز هست بوده و پیش از آن «کهستان» (در عربی «جبال») و «پهله» بود.
واژهٔ «زاگرس» یا «زاگروس» از بیش از هشت دهه پیش و از اواخر دوره قاجار از طریق ترجمه آثار نویسندگان اروپایی (و بعضاً از زبان یونانی) وارد زبان فارسی شده و سپس بر روی نقشه ایران نیز گذاشته شد.
ظاهراً حسن پیرنیا اولین کسی است که واژهٔ زاگرس را در حاشیهٔ صفحهٔ ۲ کتاب خود بنام «تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان» آورده‌است. او خود تأکید نموده که اروپاییها چنین (یعنی زاگرس) نامند.
بعد از نوشتهٔ پیرنیا بارها به اشتباه از زاگرس به نام کوه یا دره نام برده شد که برداشت نادرستی بوده است زیرا واژهٔ زاگرس بخش گسترده‌ای از شمال غربی تا جنوب شرقی ایران را با بیش از ۲۴۰ نام از رشته کوه، دشت، دره، رود و شهر و بخش و روستا در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، ایلام، کرمانشاه و اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری و خوزستان و بالاخره لرستان را شامل می‌شود.
واژهٔ زاگرس در هیچ‌یک از کتاب‌های تاریخی و جغرافیایی یا مسالک و الممالک و نوشته‌های دوره اسلامی نوشته نشده‌است. در لغت‌نامه دهخدا یا دائرهالمعارف مصاحب نیز نکته‌ای مهم و اساسی دربارهٔ ریشه و اصل واژه زاگرس بیان نشده‌است.
محمد قزوینی در صفحهٔ ۴۸ از جلد ۵ کتاب خود می‌نویسد: «زاگرس نام یونانی سلسله جبال غربی ایران به خصوص منطقهٔ بختیاری در غرب ایران است.»
در دانشنامه لاروس از زاگرس به کوتاهی به‌عنوان نام دره‌ای که نفت‌خیز است ذکر شده‌است.
در واژه نامهٔ یونانی به آلمانی که سال م۱۸۸۶ در لایپزیگ به چاپ رسیده واژه Zagrio یا Zagros را به‌عنوان «کوهی در دوران ماد» به نقل از نوشته‌های استرابون و پولیبیوس آورده‌است.
در لغت نامهٔ جغرافیایی Lexique géographique در زیر واژه و عنوان «زاگرو» (زاگرس) آمده‌است:
«رشته کوهی است در آسیا که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده .»
رومن گیرشمن باستان‌شناس فرانسوی در کتابش زاگرس را نام قبیله‌ای دانسته و می‌نویسد:
«حرکت عمومی قبایل ایرانی هنوز به پایان نرسیده بود که قبیلهٔ سومی از قبیله‌های مهم ایرانی بنام «Zikirtu» یا «ساگارتی» بسوی نواحی شرقی تری رفته و مستقر شدند.»
هرودوت نیز در نوشته‌هایش از همین قبیله صحراگرد با نام «ساگارتی» یاد کرده و می‌نویسد:
«قبیله‌های دیگر که صحراگردند از این قرارند: داین‌ها، ماردها، دروپیک‌ها و ساگارتی‌ها»
دیاکونوف نیز در کتاب تاریخ ماد خود در شرح حملهٔ آشوری‌ها به پارسوا و به استناد کتیبه‌های خوانده شده می‌نویسد:
«بطوری که در متن تصریح شده، آخرین نقطهٔ لشکر کشی ظاهراً زاکروتی بود»
به استناد مطالب ذکر شده ریشهٔ واژهٔ زاگرس از زبان اوستایی است و یونانیها با افزودن S (س) به آخر آن این واژه را به شکل یونانی مبدل نمودند.
لذا واژهٔ زاگرس (همانند واژه بختیاری) هم نام کوه و دژ و هم ایل، قوم، قبیله و محلی بوده‌است.
رشته کوه‌های زاگرس حاصل یک فعالیت تکتونیکی یعنی برخورد دو صفحه تکتونیکی اوراسیا و عربستان هستند. این چین خوردگی متوقف نشده و دگرگونی زمین در غرب ایران و منطقه زاگرس همچنان ادامه دارد. چین خوردگی‌های متعدد و وجود گنبدهای نمکی فراوان، زاگرس را به منطقه‌ای نفت خیز تبدیل کرده است.
از نظر زمین‌شناسی، زاگرس به دو و یا سه بخش مجزا قابل تفکیک است: زاگرس شمالی، زاگرس میانی و زاگرس جنوبی. تفاوت زاگرس شمالی و جنوبی در نوع چین خوردگی‌ها و نیز در نحوهٔ قرارگیری چین‌ها بر روی گنبدهای نمکی است. استان فارس به طور تقریبی جداکننده دو بخش شمالی و جنوبی زاگرس است. در یک تقسیم‌بندی دیگر، کوه‌های زاگرس به دو بخش اصلی قابل تفکیک هستند: زاگرس مرتفع و زاگرس چین خورده.
زاگرس مرتفع بخش شمال شرقی رشته کوه‌های زاگرس و در واقع اولین ردیف از کوه‌های زاگرس را تشکیل می‌دهند و به صورت دیواره‌ای بلند اما با پهنای نسبتاً کم (حداکثر ۸۰ کیلومتر) از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده‌اند. میزان ارتفاع و بارش برف و باران در این بخش از زاگرس زیاد می‌باشد. مرتفع‌ترین قلل زاگرس شامل دنا، زردکوه، اشترانکوه و گرین در زاگرس مرتفع قرار دارند.

قالی کوه الیگودرز

نیمهٔ شمالی رشته کوه زاگرس در دورهٔ ایران باستان محل زندگی مادها بوده‌است. بلندترین قله‌های این رشته کوه، دنا (۴۴۰۹ متر)، زردکوه بختیاری (۴۲۲۱ متر)، قالی کوه (۴۰۵۵ متر)، اشتران کوه (۴۰۲۴ متر) و بل (۳۹۴۳ متر) هستند.
دنا با ارتفاع ۴۴۰۹ متر بلندترین ارتفاعات زاگرس می‌باشد و از ۴۴ قله مرتفع بالای ۴۰۰۰ متر تشکیل شده‌است و بیش از ۸۰ کیلومتر طول دارد. از لحاظ موقعیت جغرافیایی، کمی از آن در جنوب استان اصفهان و بخش اعظم آن در شمال شرقی استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد. در تمام سال پوشیده از برف بوده و یکی از کم نظیرترین منابع انواع و اقسام گیاهان دارویی در دنیاست. این کوه یکی از سرچشمه‌های رود کارون است.
زردکوه بختیاری با ارتفاع ۴۲۲۱ متر در در نزدیکی شهرستان کوهرنگ در استان چهار محال و بختیاری قرار دارد. زردکوه بختیاری در تمام طول سال پوشیده از برف بوده و سرچشمهٔ اصلی رودخانه‌های کارون و زاینده‌رود و دز است.
قالی کوه در جنوب شهرستان الیگودرز قرار دارد نیز با ارتفاع ۴۰۵۵ متر جز قله‌های بلند زاگرس محسوب می‌شود. آبشار آب سفید نیز در این ناحیه از رشته کوه زاگرس قرار دارد منطقه قالی کوه پناهگاه حیوانات وحشی بسیاری است.
شاهانکوه با ۴۰۴۰ متر ارتفاع، بلندترین قلهٔ استان اصفهان و از کوه‌های بلند زاگرس است که در ۲۰ کیلومتری جنوب غرب فریدون‌شهر واقع گردیده است. رشته کوه شاهان کوه از دره وهرگان در ۴۰ کیلومتری باختر شمالی فریدون‌شهر شروع شده و رو به سوی جنوب خاوری تا دره آب میدانک، ۲۵ کیلومتری جنوب با ختری فریدون‌شهر به طول حدود ۴۳ کیلومتر و عرض متوسط آن ۱۰ کیلومترمی باشد. میزان بارندگی سالانه این رشته کوه بین ۸۰۰ تا یک هزار میلیمتر و میانگین دمای سالیانهٔ آن بین ۵ تا ۱۰ درجه سانتی گراد است. رودخانهٔ خدنگستان، آب ترزه، آب سه پستان و آب سرداب می‌باشد و چشمه لنگان در شمال این رشته کوه قرار دارد.
اشترانکوه با ارتفاع ۴۰۲۴ متر در جنوب شهرستان‌های دورود و ازنا جای گرفته و بلندترین قله زاگرس میانی است که دارای هشت قلهٔ بلند و به هم پیوسته‌است که در تمام طول سال پوشیده از برف است. سرچشمه اصلی رود دز و یکی از سرچشمه‌های کارون و کرخه است. دریاچه گهر که یکی از جاذبه های گردشگری دورود است نیز در این رشته کوه قرار گرفته‌است.
از دیگر ارتفاعات مهم زاگرس شمالی می‌توان به رشته کوه گرین در حد فاصل استان‌های لرستان و همدان اشاره کرد. بیشتر مساحت این رشته کوه در محدوده شهرستان بروجرد و در جنوب غربی تا شمال غربی شهر بروجرد قرار گرفته است، اما با این وجود، گرین با طول بیش از ۱۸۰ کیلومتر، بخش اعظم مساحت شهرستان‌های بروجرد، الشتر و نورآباد در استان لرستان، شهرستان نهاوند در استان همدان و نیز بخش‌هایی از استان کرمانشاهان را فرا گرفته است. قله‌های ولاش، چهل نابالغان، سه کوزان، هجده یال و میش پرور با ارتفاع بیش از ۳۴۰۰ متر از بلندترین ارتفاعات رشته کوه گرین هستند.
بلندی‌های زاگرس حوضه آبخیز رودخانه‌های زاینده‌رود، کارون و کرخه و دز را تشکیل می‌دهد و با توجه به حجم بارش و پایین بودن سطح تبخیر و موقعیت نسبتاً مناسب سازندهای زمین‌شناختی بخش اعظم آب‌های زمینی و زیرزمینی کشور به میزان ۴۵ تا ۵۰ درصد را تأمین می‌کند.
از دیگر قله های بلند آن می توان به پریز در شهرستان دورود و هشتاد پهلو در بخش پاپی اشاره کرد.
ده قله مرتفع زاگرس عبارتند از:

رتبه
نام کوه
شهرستان
استان
ارتفاع (متر)
ناحیه

۱
دنا
دنا
کهگیلویه و بویراحمد
۴۴۰۹
زاگرس مرکزی

۲
زردکوه
کوهرنگ
چهارمحال و بختیاری
۴۲۲۱
زاگرس شمال مرکزی

۳
قالی کوه
الیگودرز
لرستان
۴۰۵۵
زاگرس مرکزی

۴
شاهان کوه
فریدون‌شهر
اصفهان
۴۰۴۰

۵
اشترانکوه
ازنا، الیگودرز
لرستان
۴۰۲۴
زاگرس شمال مرکزی

۶
کوه گره
اقلید
فارس
۳۹۹۰
زاگرس جنوب مرکزی

۷
کوه بل
اقلید
فارس
۳۹۴۳
زاگرس جنوب مرکزی

۸
دالانکوه
فریدن
اصفهان
۳۹۱۵
زاگرس شمال مرکزی

۹
کوه تمندر
الیگودرز
لرستان
۳۹۰۰
زاگرس مرکزی

۱۰
کوه هزار دره
لردگان
چهارمحال و بختیاری
۳۸۸۰
زاگرس جنوب مرکزی

نخستین انسان‌ها
نتیجه تحقیقات بر روی استخوان‌های کشاورزان نخستین در منطقه زاگرس ایران نشان می‌دهد دی‌ان‌ای کشاورزان باستان اهل زاگرس بیش از همه به زرتشتی‌های ایران و ساکنان امروز افغانستان، پاکستان و ایران شباهت دارد و خیلی متفاوت از مردمانی است که زراعت را از ترکیه به اروپا بردند. تفاوت شگفت‌انگیز ژن کشاورزان اولیه ساکنان شرق و غرب هلال حاصلخیز که تا پیش از این تصور می‌شد از یک نژاد هستند به عنوان دستاورد این پژوهش توسط یک تیم بین‌المللی در نشریه ساینس منعکس شده است.