نقش مسجد در مدیریت شهری

کبنا ؛محمدتقی سینایی

اهمیت و جایگاه اماکن مقدسی چون مسحد و اساس فلسفه  ساخت و تشکیل و سازمان دادن آنها را  باید از صدر اسلام در پیشینه تاریخی آن جستجو کرد. مسجد از جایگاهها و اماکن مقدسی است که در تاریخ صدر اسلام دارای مبانی ، اهمیت و جلوه ی ویژه ای است. مسجد نماد مدنیت  و تمدن در جهان اسلام است ، چرا که با هجرت پیامبر از مکه به مدینه ، و تشرف ـم حضرت به سرزمین مدینه ، مبانی دیگری از فلسفه و اساس رسالت را باید از نوع عمل و رفتار پیامبر (ص) ،در آن عصر جستجو کرد ،اگرچه باید پذیرفت که رفتار معصوم نمی تواند بی هدف و یا همراه با خطا و آزمایش باشد، لذا هر عملی که پیامبر در عصر رسالت خویش دنبال می کرد، با توجه به اهمیت و حساسیت موضوع هجرت ، که خود مبنایی برای تشکیل حکومت اسلامی است. اگر بپذیریم که دوران مکی رسالت به مباحث دعوت همگانی و یارگیری پیامبر (ص) برای گسترش رسالت آسمانی اسلام بوده است، که با آگاهی بخشی و دعوت از نزدیکان و اهل خویش، به اسلام ، در دوران مکی ، همه ناشی از ، اهمیت رسالت فراگیری است که پیامبر اسلام ، برای ارائه آن به عنوان دین کامل برگزیده شده است. اگر دوران ده ساله مکی صدر اسلام را در رسالت پیامبر (ص) به بخش نظری و تبلیغ رسالت ویازده سال دیگر رسالت پیامبر را در دوران مدنی به تشکیل حکومت اسلامی در نظر بگیریم، خواهیم دید که پیامبر در بدو ورود به مدینه و محلی به نام  قبا ، در اولین فرصت دست به چه اقدام اساسی می زند؟ پیامبر قبل از هر عملی بنای« مسجد قبا » را بنیاد می گذارد و این مسجد در تاریخ اسلام را می توان به عنوان اولین نماد و بنای تشکیل حکومت و مدنیت قلمداد نمود. شاید پیامبر با اولویت ، ساخت بنایی، بنام مسجد، در مدینه، این عمل را در تاریخ اسلام گوشزد می نمایند، مکانی که نماز و سایر عبادا ت در آن برگزار می شود و نمازی که ستون دین و از واجبات است، باید در اولویت همه امور باشد. اولویت و جایکاه نماز و مسجد در دین اسلام  بسیار مهم است و پرداختن به آنها در اولویت امور دینی در اسلام است.
در مدیریت شهری از منظر شهرسازی و برای دریافت اهمیت و جایگاه بنای اساسی و اولویت بناها، از تاریخ اسلام صدر اسلام ، می توان دریافت که عمل و رفتار پیامبر(ص)، ( مهاجرت از مکه به مدینه)، برای نشان دادن جایگاه این بنا، در گسترش و اولویت و رتبه نحست این بنا در شهرسازی و تشکیل حکومت و مدنیت در هر عصری خواهد بود.در پرداخت به شهرسازی اسلامی و رعایت و رواج فرهنگ اسلامی در آثار و اماکن ، باید به خوبی دریافت که قبل از هر اقدامی، نخست ساخت و جایگاه مسجد ، در شهرسازی بر مبنای الگوی اسلامی و دینی ، اولین رتبه را داراست . سوال اساسی این است آیا ما در نقشه ها و پیش بینی، بناهای شهری ، به این موضوع دقت و توجه کافی داشته و داریم؟ چه کسی و کسانی این رسالت مهم را در شهرسازی بر مبنای الگوها و معماری اسلامی بر عهده دارند؟ آیا رعایت این اولویت دینی و اسلامی را در توسعه شهری و ساخت و ساز های گوناگون ، در نظر داریم و یا تعریفی از رعایت هویت های فرهنگی و دینی بر اساس مبانی اسلامی ، داشته و یا قیدی در این خصوص بر مبنای قوانین توسعه  شهرها در معماری اسلامی داریم ؟ مسجد در معماری امروز ما چه جایگاهی دارد؟ شهرداریها و شوراهای اسلامی ، سازمان نظام مهندسی، مجلس، استانداریها و وزارتهای کشور و راه و مسکن وسازمان های اوقاف و امورخیریه و تبلیغات اسلامی و ارشاد ، فرهنگ و هنر و آموزش عالی و ... همه کسانی که با موضوع توسعه ، ساخت و ساز، شهرسازی، ساخت اماکن مذهبی ، تربیت و فرهنگ و...ارتباط دارند ، موظفند ، راههای برون رفت از مشکلات پیش روی و پرداختن بیشتر به اهمیت و نقش های چندگانه و بارز مسجد در تربیت و آموزش و...در زندگی و عصر کنونی با توجه رشد تکنولوژی و...را جستجو و تلاش دوچندان نمایند. در دوران معاصر به دلیل تغییرات عمده درروند زندگی و فعالیت وسایر عوامل و نیز تغییرات اساسی در جوامع و شکل گیری ساختارهای نوین اجتماعی، دین همچنان حضور مؤثر و پررنگی دارد .بدین صورت که نهادهای دینی که ساختار و قالبهای حضور دین در جامعه را صورت بندی می کنند از اهمیت اساسی برخوردارمی باشند . در واقع این نهادها ، روند تولید و باز تولید معانی دینی و دینداری در عرصه اجتماع و درمیان مؤمنان را هدایت و رهبری می کنند .از مهمترین مراکز وابسته به نهادهای دینی میتوان به مسجد اشاره کرد ؛که همزمان با ظهور اسلام به منظور گردهمایی ها و تجمعات دینی و سیاسی شکل گرفت . مساجد هم به لحاظ معماری و جنبه های هنری و هم نقش دینی و فرهنگی همواره دارای اهمیت بوده اند و طبیعتا"میزان ودرجه این اهمیت در دوره هایی که حاکمیت دینی نیز وجود داشته، بیشتر بوده است. در کشورهای اسلامی و بعضا غیر اسلامی به هر کوی برزنی که وارد می شوی مناره ای از دور از همه بناها برجسته تر است و این نشان از اهمیت والای این بنای مذهبی در جوامع اسلامی است. جایگاه و اولویت مهم این مکان مذهبی با نقش های بسیار مهمی که در فرهنگ و دین اسلام دارد ، جز اقدام های اساسی باید در زندگی مسلمین باشد که همواره دیده شده که حتی در دور افتاده ترین روستاها این بنای ارزشی با توجه به توان مردم ساخته شده است ، اگرچه نیازمند توجه بیشتربه نقش های مهم و زیادی که مسجد در زندگی و تربیت و ...مردم  و جامعه دارد را باید جسجو کرد. اگرچه امروز الزام به داشتن فضاهای آموزشی، بهداشتی، خدماتی و...در الگوهای شهرسازی و معماری در توسعه ساخت و سازشهری و روستایی ، امری اجتناب ناپذایر است و قید و مصوبات قانونی خویش را باید قطعا به همراه داشته باشد ، اما آنچه امروز برای پرداختن به موضوع مسجد در معماری اسلامی لازم و ضروری است ، رعایت الگوها والویت های فرهنگی بر اساس مبانی دینی است، که باید به آن پرداخته شود. متولیان امور فرهنگی و دینی، در کنار سازمانها و متولیان امور توسعه شهری ، باید تعریف خاص و کاملی از معماری اسلامی با رعایت نمادهای ارزشی و دینی و اسلامی، تعریف و یا باز تعریف و ارائه نمایند، نقش معماری اسلامی در ارائه نمادهای دینی و مذهبی در توسعه  شهرها و ساخت و سازهای جدید، در معماری و شهرسازی نوین ما کجاست؟ مهم این است که ما درکجا وبرای چه کسانی چه چیزی با رعایت چه نمادهایی باید بسازیم ؟ الگوهای ساخت وساز و یا معماری امروز، دارای چه اولویت های دینی و یا مذهبی و فرهنگی است؟ اولویت ساخت مسجد در معماری و شهرسازی امروز ما در چه مرتبه ای است؟ آیا معماری و توسعه ساخت و سازها و شهرسازی در کشورما با رعایت اولویت دینی و فرهنگی و... ساخته و پرداخته می شود؟ پیشینه نماد شهرسازی در کشور ما به چه میزانی به این مهم توجه فرهنگی و ارزشی داشته است؟ اگرچه باید دانست نوع معیشت و کار و فعالیت در جامعه امروزی ، با گذشته کاملا تغییر یافته و بعضا گسترش و یا به همان صورت ستنی در جاهایی و مناطقی باز دیده می شود، اما باید دانست که ساخت فضا برای زندگی ، دارای متغییر های تاثیرگذاری چون عواملی طبیعی و انسانی ، همانند، اقتصاد(درآمد)، نوع فعالیت و شغل افراد، طبیعت (آب و هوا؛ کوهستانی ، بیابانی و...) ، جنسیت ، و... است. اما اساسا نباید هیچ کدام از این متغییرها ، مبانی دینی و ارزشی ما را به زیر سوال ببرد. امروزه بناهای مسجد با توجه به نما و ظاهر شایسته و بایسته آن نیازمند ، توجه و زیباسازی بیشتر متناسب با الگوهای فرهنگی و مذهبی است . آنچه امروز بعضا در توسعه و ساخت سازها بیشتر مشاهده می شود، با الویت دهی به ساخت مسکن شخصی است تا ساخت مسجد که بنایی برای عموم مردم است . امروز در ساخت سازها بهترین جاها را برای منافع شخصی و ساخت خانه های مجلل شخصی در نظر می گیرند و اولویت با ساخت مسجد در توسعه معماری در ساخت سازها نیست و همواره آخرین بنایی که به آن پرداخته می شود ، شاید مسجد باشد و در بیشتر شهرکها در حاشیه شهر و بخصوص شهرهای بزرگ ، آخرین بنا که برای ساخت آن از سوی اهالی تلاش می شود مسجد است ، در شهرکهای جدید این موضوع به وفور دیده می شود، آیا این نوع برداشت و توجه در اولویت دهی به ساخت وساز ها با مبانی فرهنگی و مذهبی ما هماهنگی دارد؟ چه بسیار شهرکهایی که هنوز مسجد و یا بنایی برای این موضوع در آن جاها، در نظر گرفته نشده است ، در جای جای شهرهای ما دیده می شود و چه بسیارند مساجدی که بصورت ناتمام و یا با کسری بودجه برای ساخت و یا تعمیر و تجهیز جزئی و...همراه هستند، این یکی از مهمترین مشکلات ساخت و ساز مساجد در شهرها و یا شهرکهای جدید و یا پرجمعیت است . سازمان اوقاف و امورخیریه به عنوان متولی فرهنگی برای ساخت و تکمیل و حمایت مالی در ساخت بنای مساجد، قطعا، توان کافی برای تکمیل همه پروژها را در تمام تقاط ندارد، برای تکمیل و تعمیر و ساخت این بنای ارزشی و فرهنگی نیاز به همت والای عموم ملت است و به نظر می رسد، شهرداری ها و سازمان های متولی امور فرهنگی بطور جد، برای پیش بینی ساخت این بناهای مهم و تاثیر گذار با همه نقش هایی که درتربیت و آموزش و پرداختن به سایر امور مردم دارند وارد نشده و یا چاره اندیشی فراگیر نشده است و نیازمند یک الگوی درست و پیش بینی شده با تعین اولویت ساخت این بنا ، یک ضرورت و نیاز برای همه شهرها و محلات با توجه به جمعیت و...است. به نظر می رسد می توان در مدیریت شهری، بخصوص از طرف شهرداری ها،  و برای رعایت الگوهای معماری اسلامی ، در توسعه شهر و شهرک ها ، به نسبت جمعیت و بنا ، زیر بنا ، پروانه ساخت و یا اسناد مالکیت مربوطه، سهم زیالی و هر نوع کمک  و... را از مالک هر واحد برای ساخت این بنا مهم( مسجد) با همه نقش های تاثیرگذار آن در نظر ،و پیش بینی و از عموم اهالی آن شهرها یا شهرکها دریافت و با رعایت اولویت در اولین فرصت، متناسب با ویژگیهای انسانی و طبیعی، مسجدی قابل و فراگیر ساخته شود. یکی از مشکلات بسیار مهم عدم رعایت اولویت ساخت مسجد در شهرها ویا شهرکهاست. ابتدا شهر ساخته می شود و سپس مسجدی در نظر گرفته می شود و بعد از چند سالی ممکن است ساخته و نیمه کاره بافی بماند. در مواردی دیده شده که، پارکها و فضاهای سبز بعضا سریعتر از مساجد در شهرها و شهرکها، ساحته و یا به آنها پرداخته  می شود، ای کاش به جای این همه پارک با توجه به ضرورت آن در زندگی شهری ، ابتدا در زمینی با مساحت مناسب برای ساخت مسجد در نظر گرفته می شد و با گسترش آنها در حاشیه سایر خدمات و فضاها را در نظر می گرفتیم . به جای اینکه کودکان خود را به اجبار به فضاهای مذهبی و غیر قابل درک آنان، برای آموزش و نماز و یا عبادت ببریم ، اگر در حاشیه ی مساجد، امکانات و یا پارکهایی ولو کوچک ویا متناسب و برخوردار از وسایل بازی کودکان هم در نظر می گرفتیم ، کودکان خود به خود، راغب به حضور در فضای نورانی و آموزشی مسجد می شدند و نوعی رغبت برای کودکان در سنین ابتدایی برای حضور ایجاد می شد و امتناعی هم ممکن است دیده نمی شد، چون در این صورت مسجد برای کودک زیبا و بسیار دل انگیز احساس می شد ، در این حالت کودکان  حضور در مسجد  و نماز و ...را همراه با بازی کردن و  سزگرمی یاد می گرفتند، در حال حاضر بسیاری از پارکهای ما فاقد مسجد و یا مساجد ما فاقد فضایی سرگرم کننده و شوق آمیز برای کودکان است، همراه کردن این دو یا چند فضا تاثیر بسیاری در حضور و یادگیری و ایجاد رغبت در کودکان دارد . برای تربیت و کار کردن هیچ گاه دیر نیست . ما باید مساجد را با بسیاری از خدمات و وسایل سرگرم کننده، و آموزشی مانند کتابخانه های عمومی وسایل و ابزاربازی وپارک کودکان ، و ... همراه  و نزدیک کنیم ، اگرهمه این امکانات را در یک جا تجمیع کنیم، در سر جمع هزینه های فرهنگی، صرفه جویی بیشتری خواهیم داشت ، اگرچه باید بدانیم کارهای فرهنگی از امور دراز مدتی است که تاثیر خود را در دراز مدت به جا خواهند گذاشت، ظرافت های بسیاری در ساخت و ساز اماکن فرهنگی و مذهبی وجود دارد که باید از متولیان و متخصصین امر بیشتر نطر خواهی کرد و به تحقیق ونتایج تحقیقات  توجه بیشتری مبذول داشت. اگر چنین موضوعاتی را در نظر بگیریم ، تاثیر بسیار بیشتری در نسل جوان و نوجوان و آینده خویش خواهیم دید، همواره پیشگیری و آموزش بیش از درمان تاثیر داشته و هزینه های کمتری را نیز به دنبال خواهد داشت .
مساجد نقش های بی بدیلی در تروبج فرهنگ، تمدن، اسلامی، تربیت و..داشته و دارد، در طول تاریخ مسجد رابطه بسیاری با بازار ، کتابخانه ، عبادت ، طبابت ، دارالعماره، مدرسه، بهداشت، سیاست ،وحتی بزرگان، مراجع و روحانیت و ...داشته است، که بواسطه این روابط نقش های مسجد را می توان در زندگی مردم و جامعه دریافت. در بعضی شهرهای در کنار مساجد وجود، حمام، کتابخانه و صندوق های قرش الحسنه و... نشان ازاعتبار این موضوع و اهمیت نقش مساجد در میان جامعه و مردم بوده است. روحانیت، وعاظ، مربیان آموزشی و تربیتی، اساتید و فرهنگیان، بزرگان و متنفذین و همه اصحاب علم و دانش ، رسانه های گروهی و...، نقش بسیار مهمی در ترویج این نقش ها را در مورد مساجد برعهده دارند. اگربنای مسکن(خانه) و سرپناه ، به عنوان محلی برای دفاع ،حراست ، آسایش و راحتی خود و اهل خانه و فرزندان است ، مسجد هم بنایی برای عبادت و آرامش روحی و روانی جامعه است. نما، ظاهر و محیط مسجد و...حتی نوع رنگ مسجد و شکل و فضای آن باید موثر و در ارتباط با روح و روان و آرامش فردی و جمعی باشد، رنگ آبی و لاجوردی (آسمانی ) مایه آرامش روح و روان است.
با توجه به رشد علم و تکنولوژی و بخصوص ابزار و وسایل سمعی و بصری و آموزشی نوین و... در عصر کنونی دیگر نمی توان، مدیریت مساجد را به افراد سنتی و یا هر فردی سپرد و یا بصورت باری به هر جهت، مدیریت کرد. به نظر می رسد در این موضوع لازم است رشته های دانشگاهی، تحت عنوان مدیریت اماکن مذهبی در دانشگاهها تاسیس و افرادی را برای این مهم آموزش و تربیت گنند.
مساجد جایگاه و محلی برای عبور از ناملایمات دنیوی، وحدت و همدلی، تعاون ، اطلاع رسانی ، سلامتی ، بهداشت روانی و روحی ، نماد مدنیت، دانش، اجتماعی شدن، پیشگیری و آموزش، تربیت و... است. مسجد مکان مقدسی برای دفاع از ارزشها و مبانی دینی و اعتقادی و در یک کلمه بنا به فرموده امام خمینی (ره) سنگر است. مسجد دژ مستحکمی است که در آن به دفاع از جسم و روح و ارزشها دینی و انسانی و... پرداخته می شود. مسجد مامن دستگیری بی پنهان است. مسجد جایگاه فریادخواهی و مبارزه با ظلم و بی عدالتی و آگاه سازی و پرداختن به امور مسلمین و امت اسلامی است . مسجد محل تجمیع رفتارهای فرهنگی و ارزشی و مذهبی است که نیازمند، پرداختن بیشتر برای نسل جدید و همه مردم خواهد بود. اگر امروز در سرزمین فلسطین می بینیم که دشمن صهیونیست به مسجدالاقصی حمله می برد و آن را به آتش می کشد، همه نشان از تاثیر این بنا و اهمیت این محل بسیار مهم در وحدت و همدلی و نقش های بی بدیل آن در جامعه اسلامی و دینی امت اسلامی است. دشمن به خوبی دریافته است که مسجد، محل اجماع و همدلی و توافق مسلمین در اقصی نقاط ودر بین آنهاست و اگر امروز کینه و دشمنی آنها را به این بنای فرهنگی می بینیم ، شاید بی دلیل نباشد.
مساجد آینه اسلام و تمدن اسلامی است و ابزاری تمدن ساز در طول تاریخ اسلام بوده است. محلی برای فراخوانی ، وفاق ، وحدت و همفکری در مسائل و مشکلات و انجام امور مهم ، و احیانا وقایع غیرمترقبه مانند سیل و جهاد و ...بوده است. بر ما مسلمانان و امت اسلامی واجب است که ازاین سنگر بسیارمهم به خوبی دفاع کنیم و هرچه بیشتر نسبت به نقش و اهمیت آن آگاه شویم و بدانیم که مساجد از مهمترین سنگر هاست و روزی که مساجد از رونق بیفتند، ما باید احساس خطر جدی کنیم. امروزه اگر جرائم در جامعه زیاد میشوند ما بدانیم شاید دوری و خالی شدن مساجد بی تاثیر نباشد.
در حال حاضر درکشور ما ، بنا به افراد تحصیل کرده و آموزش دیده فرهنگی کم نیست، ما سرمایه انسانی بسیار ارزشمندی داریم و این مهمترین سرمایه برای پرداختن به آموزش و تربیت و پیشگیری از هر گونه معضل فرهنگی و تربیت نسلی مقتدر و با ایمان و کاملا مطمئن برای آینده بهتر خواهیم بود. این موضوع نیازمند یک پژوهش میدانی و علمی است ، ما اگر به سرجمع هزینه های مبارزه، نگهداری و بازپروری از مجرمین و انواع معضلات تربیتی در جامعه و زندانها اندکی دقت و توجه داشته باشیم ، خواهیم دید که پرداختن به پیشکیری با آموزش و حضور در مساجد، نوعی برخودار شدن از نسلی واکسینه شده در برابر همه بیماریها و جرائم را در جامعه به همراه خواهد داشت به نظر می رسد ، توجه بیشتری در این زمان به مساجد احساس می شود،هرچه حضور در مساجد بیشتر و پررنگ ترشود ،نشاط و شادابی و سلامت روحی وجسمی ، تربیت و ... نسل جدید بیشار و در مقابل، میزان جرائم و تعداد زندانیان و انواع جرائم کمترو زندانها خالی و مشکلات تربیتی کمتر میشوند. ما نباید از نقش مسجد و تاثیر آن در تربیت درست فرزندانمان غافل شویم، چرا که همین مساجد بودند که با حضور جوانان و نوجوانان فرزندانی برای جبهه و جنگ و دفاع از ارزشها را در کشور ما بخوبی تربیت وساخت که مایه سربلندی کشور ما در طول تاریخ شد.در پایان توصیه می شود در بودجه های فرهنگی و ورزشی و توسعه مساجد و نقش های آن در کشور باید بازنگری نمود و بیش از این نگذاریم، فاصله بین کتابحانه ها و پارکها و ...ایجاد شود و مساجد را محلی برای آموزش و توسعه فرهنگی و آموزشی و...تجهیز نماییم ، آنگاه خواهیم دید که از صرف بسیاری از هزینه ها در دراز مدت جلوگیری خواهد شد. باید باور کرد که نقش مساجد  و احیاء آنها ، متناسب با روند و امور زندگی و مشکلات امروزی در جامعه اسلامی ما یک ضرورت انکارناپذیر است و قدرت معنوی مساجد بیش از تصور و قدرت بازدارنده قانون است و افراد جامعه ، نیازمند آرامش و فضای نورانی مساجد است.

*دانشجوی دکترای مدیریت