متن ارسالی

 وقوع زمین لرزه با بزرگای ۵٫۳ ریشتر در نزدیکی شهرهای یاسوج و سی سخت، و حواشی پس از آن، لزوم تبیین جنبه‌های علمی رخداد زمین لرزه توسط جامعه دانشگاهی را بیش از پیش نمایان کرد. حجم سوالاتی که از طرف عموم مردم از همکاران دانشگاهی در مورد این زمین لرزه و صحت برخی اطلاعات گسترش یافته در فضای مجازی پرسیده می‌شود، باعث نگارش چند خطی در مورد رویداد زمین لرزه اخیر گردید.

یکی از مجهولاتی که در ساعات اولیه وقوع زمین لرزه ۱۲ اردیبهشت ذهن جامعه را به خود درگیر کرده بود، این سوال بود که “آیا پس از وقوع این زمین لرزه، امکان وقوع رخدادی با بزرگای بیشتر وجود دارد؟“. نتایج بررسی‌های صورت گرفته بر زمین لرزه‌های گذشته نشان می‌دهد که اگر با رصد دقیق اطلاعات مشخص شود که پس از وقوع یک زلزله، زمین لرزه‌های با بزرگاهای کمتر و در بازه‌های طولانی تر رخ داده، این گمان تقویت می‌شود که رخداد به وقوع پیوسته، رخداد اصلی بوده و رخدادهای پس از آن جنبه پس لرزه را داشته‌اند. به طور خاص در مورد زمین لرزه اخیر یاسوج و سی سخت می‌توان گفت که وقوع سه زمین لرزه ۴٫۸، ۴٫۳ و ۴ ریشتری بعد از زلزله ۵٫۳ ریشتری، کاملاً منطبق بر قوانین شناخته شده حاکم بر پس لرزه‌ها (مانند قانون آموری) بوده و می‌توان زمین لرزه ۵٫۳ ریشتری را رخداد اصلی دانست. به عنوان یک اصل می‌توان گفت که در مناطق لرزه خیز، همواره “احتمال” وقوع یک زمین لرزه بزرگ وجود دارد. در صورت وقوع یک زمین لرزه متوسط (مانند زلزله اخیر)، احتمال وقوع زمین لرزه بزرگ تا مدتی افزایش می‌یابد. اما چنانچه پس لرزه‌های زمین لرزه متوسط روند نزولی به خود بگیرند و بازه زمانی وقوع آن‌ها نیز افزایش یابد، احتمال وقوع زمین لرزه بزرگ به سطح اولیه خود باز می‌گردد.

البته این نکته را نباید از خاطر دور داشت که تقریباً اکثر زمین لرزه‌های بزرگ به وقوع پیوسته در منطقه زاگرس، دارای پیش لرزه بوده‌اند. به عنوان مثال می‌توان به وقوع چندین پیش لرزه در مدت زمان ۴۵ دقیقه مانده به وقوع زمین لرزه ۷٫۳ ریشتری ازگله کرمانشاه اشاره نمود که بزرگ‌ترین این پیش لرزه‌ها به قدرت ۴٫۵ ریشتر ثبت شد. به عبارت دیگر، وقوع هر رخدادی با بزرگای متوسط در منطقه زاگرس، می‌تواند پیش نشانگری از وقوع رخداد قوی تری باشد و بنابراین رعایت جوانب احتیاط و مدیریت بحران ضروری است.

امکان پیش بینی زلزله از دیگر ابهاماتی بود که بستر ایجاد شایعات را در این روزها فراهم آورد. باید متذکر شد که در حال حاضر شناخت بشر از فضا، بسیار بیشتر از زمین است! ما بسیاری از اجرام آسمانی اطراف خود را با دقت زیاد می‌شناسیم و در مورد خصوصیات آن اطلاعات نسبتاً کاملی داریم. ولی در مورد لایه بندی زمین در اعماق مختلف، خصوصیات لایه‌ها و نحوه قرارگیری آن‌ها در معرض تنش‌های محیطی اطلاعات ما “دقیق” نیست. به همین علت و به دلیل عدم وجود اطلاعات کافی، “عدم قطعیت” یک بخش تفکیک ناپذیر در زمان اظهار نظر در مورد زمین لرزه است و هیچگاه نمی‌توانیم با قطعیت تمام در مورد وقوع یا عدم وقوع پدیده زمین لرزه صحبت کنیم. پس چه باید کرد؟ خوشبختانه در دهه‌های گذشته و با نصب دستگاه‌های لرزه نگار در سراسر دنیا، بانک اطلاعاتی نسبتاً جامعی از زمین لرزه‌های رخ داده در سراسر جهان گردآوری شده است. بنابراین به کمک این داده‌ها، و همچنین با بهره گیری از علم احتمالات می‌توانیم به تخمین‌هایی در مورد احتمال وقوع زمین لرزه، و همچنین خصوصیات آن در صورت وقوع دست یابیم. تاکید می‌شود که همه این تخمین‌ها، بر پایه احتمالات استوارند و بنابراین هر کس با قطعیت در مورد روز، ساعت و بزرگای یک زمین لرزه آینده صحبت کند، به یقین سخن او مبنای علمی ندارد.

از دیگر پیش نشانگرهای طبیعی می‌توان به تغییر در رفتار حیوانات، افزایش انتشار گاز رادون، تغییر در خصوصیات الکترومغناظیس زمین و … اشاره کرد که در زمین لرزه‌های گذشته مشاهده شده‌اند. بر این اساس برخی کشورهای توسعه یافته با پایش این خصوصیات، سعی در پیش بینی زمین لرزه‌های مهیب، چند ساعت قبل از وقوع دارند. در کشور ما نیز این پایش برای برخی از گسل‌های شهر تهران آغاز شده است. با توجه به قرارگرفتن استان کهگیلویه و بویراحمد در محاصره گسل‌های فراوان، پیشنهاد می‌شود زمینه پایش این پارامترها برای گسل‌های فعال منطقه فراهم گردد.

از دیگر باورهایی که در ذهن برخی افراد نهادینه شده این است که در یاسوج و مناطق اطراف آن به دلیل اینکه تعداد زمین لرزه‌های رخ داده در طول سال زیاد است، بنابراین انرژی زمین در حال تخلیه شدن است و این امر امکان وقوع زمین لرزه با بزرگای زیاد را غیرمحتمل می‌کند. به جهت نقد این باور، توجه شما را به رابطه تجربی که بین بزرگای زمین لرزه و میزان انرژی آزاد شده از آن برقرار است جلب می‌کنم. بر اساس روابط علمی، حدود هزار زمین لرزه مانند زمین لرزه ۵٫۳ ریشتری ۱۲ اردیبهشت سی سخت باید رخ دهد تا انرژی ای معادل انرژی زمین لرزه ۷٫۳ ریشتری ازگله کرمانشاه از گسل‌های منطقه تخلیه شود. لذا چنین تصوری که وقوع زمین‌لرزه‌های کوچک به طور مطلق مانع رخداد زمین‌لرزه‌ای بزرگ می‌شوند؛ تصوری اشتباه است. هرچند با وقوع زمین لرزه‌های کوچک، بخش کوچکی از انرژی پتانسیل موجود در بستر سنگی تخلیه می‌شود، ولی این امر وقوع رخدادی بزرگ تر را غیرممکن نمی‌کند. بررسی تاریخچه لرزه خیزی دو شهر یاسوج و سی سخت، حکایت از وقوع یک رخداد ۶٫۶ ریشتری (۵۵۹ سال پیش)، زمین لرزه ای با بزرگای ۶٫۴ ریشتر (۱۹۴ سال پیش)، زمین لرزه ای با بزرگای ۶٫۳ ریشتر (۸۴ سال پیش)، ۱۳ زمین لرزه با بزرگای بین ۵٫۵ تا ۶ ریشتر و ۵۵ زمین لرزه با بزرگای بین ۵ تا ۵٫۵ ریشتر دارد. البته این‌ها تنها زلزله‌هایی هستند که ثبت شده‌اند و هزاران زلزله تاریخی نیز به وقوع پیوسته‌اند که اطلاعات آن‌ها موجود نیست. با توجه به این سابقه و با توجه به مفهوم “دوره بازگشت زلزله”، وقوع زمین لرزه ای با شدت زیاد در آینده نامعلوم در این منطقه اجتناب ناپذیر است. بنابراین، احتمال وقوع زمین لرزه ای بسیار شدید تر از زمین لرزه ۱۲ اردیبهشت، همواره برای این منطقه وجود دارد. عدم بیان واقعیت موجود و مطمئن نمودن جامعه از عدم امکان وقوع زلزله خسارت بار در آینده، باعث بی توجهی به این پدیده فیزیکی مهم شده و در نهایت منجر به بروز خسارات جبران ناپذیری خواهد شد.

حال اگر زمین لرزه را یک پدیده طبیعی و وقوع آن در آینده را امری محتمل بدانیم، لازم است اقدامات مناسبی به منظور ایجاد آمادگی‌های لازم در سه مرحله پیش، حین و پس از وقوع زلزله انجام گیرد. پیش از وقوع زلزله بایستی تمهیدات لازم جهت مقاوم سازی و تاب آوری شریان‌های حیاتی و سازه‌های شهری و آموزش مردم صورت پذیرد تا میزان خسارات و تلفات در حین و پس از زلزله به حداقل ممکن برسد. برای ارزیابی وضعیت فعلی زیرساخت‌های استان بهتر است مقایسه ای میان زلزله اخیر با زلزله بم و سرپل ذهاب انجام گیرد. یکی از مشخصات زمین لرزه که باعث ایجاد نیرو به سازه‌ها می‌شود، شتاب زمین لرزه است. بیشینه شتابی که در زمین لرزه‌های اخیر یاسوج و سی سخت به ثبت رسیده برابر ۵۹ سانتی متر بر مجذور ثانیه بوده است. این کمیت در زمین لرزه سر پل ذهاب برابر ۶۸۴ سانتی متر بر مجذور ثانیه، و در زمین لرزه بم برابر ۹۸۸ سانتی متر بر مجذور ثانیه می‌باشد. با این حال، متاسفانه زمین لرزه خفیف ۵٫۳ ریشتری سی سخت سبب بروز خسارات قابل توجه و قطعی شریان‌های حیاتی به خصوص در بخش آبرسانی و توزیع برق (بنا بر آمار و اطلاعات منتشره توسط نهادهای ذیربط) شد که نشان از وضعیت نامطلوب تاب آوری شریان‌های حیاتی و زیرساخت‌ها در استان کهگیلویه و بویراحمد دارد. همچنین مصدومیت بیش از ۲۰۰ نفر از همشهریان که غالباً در اثر بی احتیاطی حین گریز و تخلیه ساختمان‌ها رخ داده، دلیلی بر نبود آگاهی و نیاز به آموزش در سطح جامعه است.

از نظر آئین نامه‌های طراحی ساختمان، تمامی ساختمان‌های مهندسی می‌بایست بدون آسیب (حتی آسیب غیر سازه ای) از این زمین لرزه عبور می‌کردند. وجود آسیب در برخی سازه‌های مهم این واقعیت را نشان می‌دهد که ما از تجربه زلزله‌های گذشته درس لازم را نمی‌گیریم. مهار دیوارهای غیر سازه ای (وال پست)، رعایت درز انقطاع، توجه به الزامات آیین نامه ای در مورد سازه‌های دارای دال تخت، توجه به کیفیت بتن و جوش و استفاده از نیروی کار آموزش دیده برخی از این مواردی است که بعد از زمین لرزه‌های بم و کرمانشاه باید از آن‌ها درس بگیریم تا دوباره شاهد حوادث مشابه نباشیم.

جمع بندی تمام موارد بالا یک نکته را یادآوری می‌کند که باز هم تنها راه اینکه زمین لرزه برای ما تبدیل به بحران نشود و در حد یک پدیده طبیعی فیزیکی باقی بماند، آماده شدن برای مواجهه با این پدیده از طریق افزایش آگاهی، افزایش کیفیت ساخت ساختمان‌ها و بالا بردن مقاومت و تاب آوری تاسیسات زیربنایی است. بسیاری از شهرهای استان از منظر شریان‌های حیاتی در برابر پدیده زمین لرزه آسیب پذیر هستند و در صورت وقوع هرگونه حادثه ای، عملاً تا مدت‌ها کارآیی خود را حتی برای امدادرسانی به حادثه دیدگان از دست می‌دهند. اگر حتی به پیش بینی دقیقی از زمان وقوع زلزله نیز دست یابیم، در صورت عدم توجه به الزامات مهندسی، خسارات مادی و اجتماعی فراوانی حاصل می‌شود که جبران آن تا سال‌ها میسر نیست. بر این اساس متولیان مدیریتی جامعه بایستی بیش از پیش به آموزش جامعه، مقاوم سازی زیرساخت‌ها و تدوین برنامه‌های دقیق تر مدیریت بحران اهتمام ورزند.

—————————————————

دکتر سید نصراله افتخاری

عضو هیئت علمی دانشگاه یاسوج

————————————————–

کبنانیوز